ART DIARY

Ανακουφίζω σημαίνει ελαφραίνω, θα μπορούσαμε να πούμε, μοιράζομαι το βάρος.

Η ανακοίνωση μιας δύσκολης διάγνωσης μεταφέρει ένα βάρος στις πλάτες του ανθρώπου που νοσεί και της οικογένειας του. Ο πλέον φερόμενος ως “ασθενής” έχει να αντιμετωπίσει όχι μόνο την ίδια τη νόσο, αλλά μια συνολική αλλαγή ταυτότητας, με σωματικές, ψυχοκοινωνικές, οικονομικές, πνευματικές και άλλες ακόμη παραμέτρους.

Ολοκληρώνοντας πρόσφατα ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα στην Ανακουφιστική Φροντίδα, μαζί με γιατρούς, νοσηλευτές και άλλους ειδικούς των ανθρωπιστικών επιστημών, αισθάνομαι περισσότερο σίγουρη από ποτέ πως η φροντίδα για έναν άνθρωπο που νοσεί από μια απειλητική ασθένεια και για την οικογένεια του, καθώς και η φροντίδα για έναν άνθρωπο που η ασθένεια του δεν είναι πλέον θεραπεύσιμη και ο επικείμενος θάνατος βρίσκεται στο προσκήνιο, είναι θέματα υποτιμημένα και άξια μεγαλύτερης προσοχής από αυτήν που φαίνεται πως λαμβάνουν μέχρι τώρα στη χώρα μας.

Ο θάνατος, ως ένα θέμα ταμπού
Γράφω λοιπόν για το δύσκολο αυτό θέμα, που ιδιαιτέρως στις δυτικές κοινωνίες τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότερο φαίνεται πως παραμένει ένα θέμα ταμπού. Οι εξελίξεις στην ιατρική και στην φαρμακολογία έχουν καταφέρει να παρατείνουν το προσδόκιμο ζωής σε τέτοιο βαθμό, που ο θάνατος σχεδόν δεν χρειάζεται να συζητιέται ανάμεσα στους ειδικούς. Κι ενώ η ασθένεια, ο πόνος και η θεραπεία αφορά πολλούς ανθρώπους, καθώς και ο ίδιος ο θάνατος αναπόφευκτα όλους μας, σε πολύ μεγάλο βαθμό οι περισσότεροι αποφεύγουμε να μιλάμε σχετικώς.

Παραδόξως βέβαια τον τελευταίο χρόνο, ίσως περισσότερο από ποτέ,  συζητήσεις αναφορικά με ασθένεια, νοσηλεία, θεραπεία και θάνατο έχουν απασχολήσει ολόκληρη την ανθρωπότητα. Δεν είμαι όμως σίγουρη αν αυτή η περίοδος θα μας οδηγήσει σε περισσότερο φως ή θα μας βυθίσει πιο πολύ στο σκοτάδι. Οι θάνατοι ακούγονται περισσότερο ως αριθμοί, η ασθένεια, μία και τρομακτική, το μέρος και ο τρόπος θανάτου, εφιαλτικός. Κατά συνέπεια η συμφιλίωση με τον θάνατο μοιάζει να χάνει στη μάχη με το φόβο, ενώ η άρνηση έρχεται πολλές φορές να συγκρουστεί με την αποδοχή. Κι ενώ αυτές είναι φυσιολογικές αντιδράσεις τόσο στο πένθος όσο και στον προπαρασκευαστικό θρήνο, πρόκειται για συγκρούσεις που πολύ συχνά βασανίζουν τους ανθρώπους που νοσούν, τις οικογένειες τους καθώς και τους ειδικούς που εμπλέκονται στη φροντίδα αυτών.

Η “τέχνη” της Ανακουφιστικής Φροντίδας
Ο ρόλος λοιπόν της ΑΦ είναι να μετριάσει αυτές τις συγκρούσεις και να απαλύνει τη ματαίωση από την ασθένεια και τον ενδεχόμενο θάνατο. Πρόκειται για έναν τομέα περίθαλψης που χαρακτηρίζεται τόσο ως επιστήμη όσο και ως τέχνη. Η φροντίδα στο τέλος της ζωής είναι ένα είδος τέχνης, αλλά όσο καλά κι αν εφαρμόζεται μέσα από μια συναισθηματική πλοήγηση συζητήσεων και πρακτικών με ασθενείς και τους αγαπημένους τους, άλλο τόσο έχει την ανάγκη και των επιστημονικών αποδεικτικών δεδομένων στην καθοδήγηση αυτής της ίδιας της περίθαλψης. Όσον αφορά τον ορισμό της ΑΦ πολλοί δεν ξέρουν καν τι σημαίνει, αρκετοί δεν θέλουν να μάθουν, ενώ άλλοι έχουν λανθασμένες πεποιθήσεις επί του θέματος. Ουσιαστικά πρόκειται για μία διεπιστημονική προσέγγιση ολιστικής φροντίδας στη σοβαρή ασθένεια, με στόχο τη βελτιστοποίηση της ποιότητας ζωής και την ανακούφιση του ανθρώπινου υποφέρειν. Μία από τις βασικές παραμέτρους είναι πως χαρακτηρίζεται ως μια προσωποκεντρική προσέγγιση και όχι ιατροκεντρική.

Η κοινή γλώσσα στην Ανακουφιστική Φροντίδα
Η ΑΦ προσεγγίζει τον ασθενή ολιστικά, γιατί λαμβάνει υπόψιν της όλες τις παραμέτρους, σωματικές, ψυχικές, κοινωνικές και πνευματικές. Παρέχει εξατομικευμένη φροντίδα στον ασθενή και στην οικογένειά του μέσω μιας διεπιστημονικής ομάδας, η οποία αποτελείται κατά κύρια βάση από επαγγελματίες υγείας, αλλά και άλλους ειδικούς. Η ομάδα φροντίζει να καλύψει τις διαφορετικές, σύνθετες και πολύ συχνά ιδιαίτερα απαιτητικές ανάγκες των χρόνιων πασχόντων ασθενών και των φροντιστών τους. Βασική προϋπόθεση μοιάζει να είναι πως όλοι οι επαγγελματίες που εμπλέκονται στη φροντίδα του ασθενή και της οικογένειας να είναι εκπαιδευμένοι στις αρχές της ΑΦ ώστε «να μιλούν την ίδια γλώσσα.»

Μια τέτοια γλώσσα προϋποθέτει ευελιξία και αλλαγή νοοτροπίας. Είναι σημαντικό να δίνεται προτεραιότητα στην ποιότητα ζωής καθημερινά. Ένας γιατρός εκπαιδεύεται μόνο για να θεραπεύει και να παρατείνει τη ζωή, συχνά όμως αυτό που χρειάζεται να κάνει είναι και να διαχειρίζεται και τον επικείμενο θάνατο κάποιου ασθενή του. Ένας ψυχολόγος μπορεί να θέλει να “σώσει” την ψυχή ενός ασθενή που πεθαίνει, ενώ ο ίδιος ο ασθενής μπορεί να χρειάζεται μόνο να βρει την ελπίδα σ’ αυτά που ακόμη μπορεί να κάνει. Ένας πνευματικός μπορεί να συνοδεύσει κάποιον που πίστευε, αλλά η ασθένεια τον έκανε να χάσει την πίστη του και ο φόβος κυριάρχησε. Μια νοσηλεύτρια μπορεί να είναι εξίσου σημαντικό να κάνει μια ένεση, όσο και να δώσει μια αγκαλιά στο φροντιστή ενός ασθενή που καταρρέει.

Η παγκόσμια, αλλά και η εγχώρια ανάγκη για Ανακουφιστική Φροντίδα
Σύμφωνα με τον Π.Ο.Υ. (Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας) κάθε χρόνο 40 εκατομμύρια άνθρωποι χρειάζονται παροχή ΑΦ, ενώ μόλις το 14% αυτών τη λαμβάνει (1). Απ’ ότι φαίνεται η παγκόσμια ανάγκη για ΑΦ θα συνεχίσει να αυξάνεται, κυρίως ως αποτέλεσμα της γήρανσης των πληθυσμών. Επίσης τα τελευταία χρόνια φαίνεται να αναγνωρίζεται όλο και περισσότερο η ανάγκη για πρώιμη παροχή ΑΦ, δηλαδή από την διάγνωση της ασθένειας μαζί με το θεραπευτικό σχήμα, και όχι σε περισσότερο προχωρημένο στάδιο ή στο τελικό. Ο ορισμός του Π.Ο.Υ. έχει εξελιχθεί με τέτοιο τρόπο ώστε για την εφαρμογή της να μην απαιτείται πλέον η ασθένεια να θεωρείται “ανίατη”, αλλά “απειλητική για τη ζωή”.  Ενδεχομένως ένας λόγος για αυτήν τη στροφή είναι πως για χρόνια στο άκουσμα της ΑΦ κυριαρχούσε η σκέψη του θανάτου, παρά της φροντίδας.

Η ανακοίνωση μιας απειλητικής ασθένειας διακινεί πολύ δύσκολα συναισθήματα, ενώ ταυτόχρονα χρειάζεται ψυχραιμία για να παρθούν σημαντικές αποφάσεις για το πλάνο της θεραπείας. Σε όλη αυτή τη διαδρομή ασθενής και φροντιστές δεν χρειάζεται να είναι μόνοι, ούτε το βάρος να πέφτει μόνο στον γιατρό, ο οποίος συνήθως δεν ξέρει πως να αντιμετωπίσει το τσουνάμι αντιδράσεων που ακολουθεί, κι έτσι συχνά καταλήγει να εξουθενώνεται και ο ίδιος. Στις περιπτώσεις δε αυτές που η πρόγνωση δεν είναι καλή το φορτίο γίνεται μεγαλύτερο για όλους και πολύ συχνά από άγνοια λαμβάνονται και αποφάσεις που δεν εξασφαλίζουν ποιότητα ζωής του ασθενή μέχρι το τέλος.

Στη χώρα μας όμως η άγνοια δεν είναι ο μοναδικός λόγος που δεν γίνεται εφικτό να ανακουφιστεί το υποφέρειν του ασθενή. Συχνά η παραπληροφόρηση καθώς και γραφειοκρατικοί λόγοι, όπως οι άσκοπα περιοριστικοί κανονισμοί για τη μορφίνη και άλλα ανακουφιστικά φάρμακα, που νοούνται ως ναρκωτικά, δημιουργούν εμπόδια για επαρκή ανακουφιστική φροντίδα. Σχετικά με όλα τα παραπάνω θέματα απαιτούνται επειγόντως εθνικές πολιτικές, προγράμματα, πόροι, έρευνα, αλλά κυρίως εκπαίδευση πάνω στις αρχές της ΑΦ προς τους επαγγελματίες υγείας, προκειμένου να δημιουργηθεί το εξειδικευμένο προσωπικό που θα μπορέσει να επανδρώσει τις ειδικές δομές.

Η εφαρμογή της Ανακουφιστικής Φροντίδας
Αυτή τη στιγμή στη χώρα μας η ολοκληρωμένη εφαρμογή της ΑΦ είναι πολύ περιορισμένη, και εξαντλείται στις μονάδες ΑΦ, “Γαλιλαία” (2) και “Τζένη Καρέζη” (3). Στο Ηνωμένο Βασίλειο, γενέτειρα της ΑΦ στην Ευρώπη, εδώ και χρόνια δραστηριοποιείται η οργάνωση “Dying Matters” (4), όπου μπορείτε να ανατρέξετε για μια εκτενέστερη πληροφόρηση σχετικά με τη σημασία που έχει ο τρόπος που θα πεθάνουμε, τις δυνατότητες επιλογής που θα μπορούσαμε να έχουμε ώστε να πάρουμε αποφάσεις σχετικά με το θάνατό μας και λοιπές παραμέτρους που συχνά δεν γνωρίζουμε και δεν μπορούμε καν να φανταστούμε. Κάθε χρόνο το Μάιο, ο συγκεκριμένος οργανισμός υλοποιεί μια εκδήλωση, την “εβδομάδα ευαισθητοποίησης” σχετικά με θέματα θανάτου και πένθους, σε μια προσπάθεια να σπάσει το στίγμα, τις προκαταλήψεις και να φυσιολογικοποιήσει τις συζητήσεις σχετικά με αυτά τα θέματα.

Η αρχή και το τέλος της ζωής
Ο θάνατος είναι μέρος της ζωής, και όσο σπουδαία σημασία έχει η αρχή, το πως δηλαδή θα γεννηθεί ένα παιδί με ασφάλεια, αξιοπρέπεια και τιμώντας το σώμα του βρέφους και της μητέρας, την ανθρωπινή τους ύπαρξη συνολικά, άλλη τόση σημασία έχει και το τέλος. Είναι σημαντικό να αισθάνεται ο άνθρωπος πως μπορεί να πάρει αποφάσεις σχετικά με το τέλος της ζωής του, στις περιπτώσεις αυτές που προφανώς αυτό δύναται. Στα πλαίσια της ΑΦ, για όποιον έχει την τύχη να την γνωρίζει, αυτές οι συζητήσεις είναι σημαντικές, οι επιλογές που προσφέρονται μετριάζουν το φόβο και απαλύνουν τον πόνο, η ανακούφιση είναι ο στόχος, σαν ένα ξαλάφρωμα από ένα βάρος που μαθαίνεις να μοιράζεσαι με άλλους.

Είναι σημαντικό λοιπόν το που θα στρέψουμε τη ματιά μας. Πολλές φορές είναι πιο δύσβατος και σκληρός ο δρόμος που εστιάζει στα αποτελέσματα, ενώ πιο ανάλαφρος και ανακουφιστικός αυτός που εστιάζει στη διαδρομή και στις σχέσεις που θα τη συνοδεύσουν. Για παράδειγμα, – όταν μια καταγραφή ιστορικού μπορεί να γίνει αφορμή για αφήγηση προσωπικών ιστοριών, – όταν μια διάγνωση δεν εστιάζει στο τι έχει πάει λάθος, αλλά στο τι έχει περισσότερη σημασία στο εδώ και τώρα και τι παραμένει δυνατό, – όταν οι επαγγελματίες υγείας δεν στέκονται απλώς πίσω από στολές και μάσκες αλλά ενεργούν ως μέλη μιας ομάδας και πλαισιώνουν τον ασθενή και την οικογένεια του, – όταν τα πλάνα θεραπείας είναι περισσότερο υποστηρικτικά και λιγότερο παρεμβατικά, – όταν οι οργανισμοί παύουν να είναι απρόσωποι και λειτουργούν περισσότερο ως κοινότητες, – όταν οι αντιδράσεις σε μια κρίση αντικαθίστανται με την πρόληψη και τον προγραμματισμό, – όταν ο φόβος συμπλέει ή μετριάζεται με την αποδοχή, τότε ενδεχομένως εμείς οι άνθρωποι να μπορούμε να ζούμε καλά ώσπου να πεθάνουμε.

Κλείνοντας λοιπόν, θα ήθελα να πω, πως πάνω και πέρα από αυτά που ειπώθηκαν για την Ανακουφιστική Φροντίδα, και τόσα ακόμη που θα μπορούσαν να ειπωθούν, επί της ουσίας πρόκειται για μια φιλοσοφική στάση ζωής. Όπως είναι σημαντικό να επιλέγουμε ενσυνείδητα τον τρόπο που ζούμε, όταν η ζωή μας το επιτρέπει, ενδεχομένως να αξίζει να κάνουμε το ίδιο και στο τέλος αυτής.

Χρήσιμοι σύνδεσμοι:
(1) www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/palliative-care
(2) www.monadaanakoufisis.gr
(3) www.galilee.gr
(4) www.dyingmatters.org

* Κείμενο: Κλεοπάτρα Αθανασιάδου, MA Ψυχολόγος – Εικαστική Ψυχοθεραπεύτρια
* Φωτογραφία: Άγνωστη πηγή

Ας ξεκινήσουμε με ένα δεδομένο: Δεν υπάρχει τρόπος η καινούργια χρονιά να είναι μια τέλεια χρονιά… Υπάρχουν όμως άπειροι τρόποι ώστε να είναι μια «αρκετά καλή» χρονιά!

Τις τελευταίες ημέρες οι ευχές που ακούγονται για την καινούργια χρονιά είναι γεμάτες δισταγμό. Ίσως για πρώτη φορά εδώ και πολλές δεκαετίες οι περισσότεροι άνθρωποι μοιάζουν να θέλουν να κρατήσουν μικρό καλάθι κι ανταλλάσσουν ευχές όπως: «Ας είναι μια καλύτερη χρονιά από την προηγούμενη», «Ας μη μας πάρει το 2021 αυτά που μας πήρε το 2020», «Ας είναι λίγο καλύτερα, μόνο αυτό» και άλλες παρόμοιες.

Αυτή η συνθήκη μου έφερε στο μυαλό τη θεωρία περί της «αρκετά καλής μητέρας – good enough mother» του Donald Winnicott. Η θεωρία συζητήθηκε για πρώτη φορά τον προηγούμενο αιώνα από το Βρετανό παιδίατρο και ψυχαναλυτή, ο οποίος αφιέρωσε στον πρώτο χρόνο ζωής του βρέφους μεγάλο μέρος της κλινικής του θεωρίας (1). Ο ίδιος υποστήριζε πως για να να ενταχθεί στη ζωή και να μεγαλώσει ομαλά ένα μωρό χρειάζεται να ανατραφεί από μία «αρκετά καλή μητέρα» ή σήμερα θα λέγαμε ορθότερα από κάποιον «αρκετά καλό» βασικό φροντιστή.

Αυτό σημαίνει, αρχικά να μπορεί να αναγνωρίσει τις ανάγκες του μωρού και να τις παρέχει πλήρως και άμεσα, ενώ όσο περναεί ο καιρός η μητέρα επιτρέπει στο βρέφος να βιώνει μικρές απογοητεύσεις. Για παράδειγμα μπορεί να επιτρέψει στο μωρό να κλαίει για λίγο πριν από το φαγητό, αλλά μόνο για λίγα λεπτά. Δεν είναι «τέλεια» αλλά είναι «αρκετά καλή» και το παιδί αισθάνεται μόνο μια μικρή απογοήτευση. Αυτές οι σταδιακές “αποτυχίες” της μητέρας να ικανοποιήσει το βρέφος το βοηθούν να προσαρμοστεί στις “εξωτερικές πραγματικότητες”, εννοώντας τον κόσμο γύρω του.

Μ’ έναν τρόπο καταφέρνει να είναι τρυφερή και να ξεπερνάει τις δικές της ανάγκες, ενώ χωρίς να αισθάνεται ότι χάνει τη δική της ύπαρξη μπορεί να αντέξει την προσκόλληση του βρέφους. Αυτό λοιπόν που υποστηρίζει αυτή η θεωρία είναι πως δεν υπάρχει “τέλεια μητέρα” αλλά και πως δε χρειάζεται η μητέρα να είναι τέλεια για να μεγαλώσει ισορροπημένα ένας νέος άνθρωπος.

Επιστρέφοντας στο εδώ και τώρα, αναλόγως σκέφτομαι πως μπορεί μια χρονιά να είναι φανταστική, υπέροχη, τέλεια; Υπάρχει αυτό ή απλώς είναι μια φαντασίωση που φέτος δεν μας επιτρέπεται να την έχουμε; Τι ακριβώς σημαίνει για τον άνθρωπο να συμβιβάζεται με κάτι λιγότερο από αυτό που θέλει, με κάτι αρκετά καλό, με κάτι τόσο όσο καλό; Μήπως αν αντιμετωπίσουμε αυτή τη συλλογική κρίση που βιώνουμε μέσα από το πρίσμα της θεωρίας της “αρκετά καλής” μητέρας θα μπορούσαμε να προσαρμοστούμε καλύτερα στις “εξωτερικές πραγματικότητες”;

Μπορεί ο άνθρωπος να ευτυχήσει με επαναλαμβανόμενες απογοητεύσεις, με μια χρονιά κάπως καλύτερη από την προηγούμενη, μπορεί να είναι ευχαριστημένος πραγματικά ή θα αισθάνεται πως έχει συμβιβαστεί επειδή απλώς δεν μπορεί να κάνει κάτι διαφορετικό, επειδή δεν μπορεί να έχει την φαντασίωση; Ο Winnicott έχει πει πως η παντοδυναμία είναι μια αναγκαιότητα για το βρέφος στην αρχή της ζωής, ενώ στη συνέχεια ο άνθρωπος για να έχει μια ομαλή εξέλιξη πρέπει να μάθει να αντέχει τις ελλείψεις του.

Μήπως αντιστοίχως αυτό που επικρατούσε στην προ Covid-19 εποχή ήταν μια αίσθηση παντοδυναμίας του ανθρώπου πάνω στη ζωή του, και τώρα συλλογικά έρχεται αντιμέτωπος περισσότερο από ποτέ με την ευαλωτότητά του; Παράλληλα όμως τι άλλο μπορεί να συμβαίνει, πιθανόν να του προσφέρεται σαν ευκαιρία; Μέσα από αυτή τη συνθήκη μπορεί να αναγνωρίσει και την ανθεκτικότητά του. Προσαρμόζεται σε αυτά που δεν περίμενε πως θα μπορούσε να προσαρμοστεί. Η ευαλωτότητα και η ανθεκτικότητα είναι συνδεδεμένες έννοιες, ψυχικές συνθήκες, τις οποίες ο άνθρωπος μπορεί να βιώσει παράλληλα, ακριβώς εξαιτίας της αντίθεσης και της συμπληρωματικότητας που φέρουν.

Ασφαλώς λόγω του του εύρους της πανδημίας το πεδίο είναι τεράστιο και γενικά συμπεράσματα θα ήταν τόσο παρακινδυνευμένα όσο και άστοχα. Οπωσδήποτε, ελλείψεις βιοποριστικές είναι πολύ σημαντικές για να μπορέσει κάποιος να τις αντέξει. Ακόμη, τόσο οι χώρες μεταξύ τους όσο και πιο συγκεκριμένες περιοχές βιώνουν διαφορετικά  την κρίση, καθώς και σε κάθε άνθρωπο ξεχωριστά η πανδημία έχει διαφορετικό αντίκτυπο. Ωστόσο σ’ ένα επίπεδο ψυχικών διεργασιών όλοι ήρθαμε αντιμέτωποι με τις ελλείψεις μας, όλοι χρειάστηκε να προσαρμοστούμε και πιθανόν αυτό το σπρώξιμο έξω από τη ζώνη ασφαλείας μας να έχει να μας προσφέρει νέους δρόμους ανάπτυξης και εξέλιξης.

Αναρωτιέμαι λοιπόν αν είναι όλα θέμα ισορροπίας και αρμονίας; Σύμφωνα με τον Winnicott «μια αρκετά καλή μητέρα προσφέρει στο παιδί την ικανότητα να ζει σε δύο κόσμους: στον κόσμο της ψευδαίσθησης, της φαντασίας και της μαγείας, αφενός, και αφετέρου, στον κόσμο αυτόν που δεν ανταποκρίνεται πάντα στις επιθυμίες του, της ματαίωσης». Και το παιδί μεγαλώνει και μαθαίνει να αντέχει αυτά που του λείπουν. Κι όταν αργότερα ο ενήλικας νιώθει ευάλωτος χρειάζεται ν’ ανακαλύψει πως να είναι ανθεκτικός. Κι ο καθένας θα μάθει με τον δικό του τρόπο και στο δικό του χρόνο. Ενδεχομένως το «αρκετά καλό» για πολλούς να αντικατοπτρίζει κυρίως συστολή κι επιφυλακτικότητα, ίσως ακόμη και απαισιοδοξία.  Ενδεχομένως όμως να είναι απλώς παρεξηγημένο…

Μια ευχή για το τέλος αλλά και για την αρχή αυτού του νέου έτους: Ας ψάξουμε για έναν τουλάχιστον από τους άπειρους τρόπους ώστε το 2021 να είναι μια αρκετά καλή χρονιά!

Βιβλιογραφία:

(1) Donald W. Winnicott, Playing and Reality (1971)

* Κείμενο & Φωτογραφία: Κλεοπάτρα Αθανασιάδου

Κάποτε, κάπου διάβασα πως τους πολυτιμότερους θησαυρούς τα παιδιά τους βρίσκουν μόνα τους. Πού όμως και πώς τα παιδιά θα έχουν ένα ευρύ και ασφαλές πεδίο για να ψάξουν γι’ αυτούς; Ποιο είναι το περιβάλλον που δίνει ευκαιρίες για διερεύνηση, δημιουργικό παιχνίδι και καλλιέργεια της φυσικής περιέργειας; Πού θα γίνει η περισυλλογή και πως θα ενισχυθεί η όλη διαδικασία; Ξεκινώντας με υποθέσεις και θεωρίες, συνεχίζοντας με επιχειρήματα μέσα από σύγχρονες μελέτες και ολοκληρώνοντας με πρακτικές συμβουλές, μια περιπέτεια στη φύση για μικρούς και μεγάλους ξεκινάει…

O Edward Wilson, βιολόγος του πανεπιστημίου του Harvard, στα μέσα της δεκαετίας του 1980 σύστησε μία θεωρία που την ονόμασε «Βιοφιλία» (1). Δεν ήταν ο πρώτος που χρησιμοποίησε τον όρο, μιας και αν πάμε πίσω στους αιώνες ο Αριστοτέλης είχε μιλήσει για τη σύνδεση της φύσης με την ευτυχία καθώς και ο Γερμανός κοινωνικός ψυχολόγος Erich Fromm είχε χρησιμοποιήσει τον ίδιο όρο προγενέστερα του Wilson για να περιγράψει «τον ψυχολογικό προσανατολισμό των ανθρώπων σε ότι είναι ζωντανό και ζωτικό». Το 1989, από μια  ομάδα ακαδημαϊκών του Berkeley, γεννήθηκε ο όρος «Οικοψυχολογία», ο οποίος επισημοποιήθηκε από τον Τheodore Roszak στο βιβλίο του «Η φωνή της Γης» το 1992 (3). Αφορούσε μια νέα κατεύθυνση της επιστήμης της Ψυχολογίας, η οποία δημιουργήθηκε μέσα από την ανάγκη να περιληφθεί το φυσικό περιβάλλον ως ένας βασικός παράγοντας της ανάπτυξης της ψυχικής υγείας και ισορροπίας του ανθρώπου. Επιστρέφοντας στον Wilson λοιπόν η υπόθεση της βιοφιλίας (Biophilia hypothesis) ή αλλιώς BET υποστηρίζει πως οι άνθρωποι έλκονται ενστικτωδώς προς το φυσικό τους περιβάλλον και χάριν σε βιολογικούς παράγοντες τείνουν να αναζητούν να συνδεθούν με τη φύση και τις διαφορετικές μορφές ζωής που κατοικούν σ’ αυτήν (έντομα, ζώα κτλ.).

Τα δυσάρεστα νέα είναι πως η ευρύτερη εικόνα σήμερα δείχνει πως έχει γίνει μια μετακίνηση από αυτές τις αναζητήσεις, κάνοντας μας να σκεφτόμαστε πως το ένστικτο αυτό έχει σωπάσει ή εμείς έχουμε σταματήσει να το ακολουθούμε μέσα σ’ ένα πλαίσιο μεγάλων κοινωνικών αλλαγών που έχουν  προκύψει αλλά και προσωπικών επιλογών. Οι σύγχρονοι γονείς, παρόλο που ενδεχομένως θεωρητικά αναγνωρίζουν τα θετικά της επαφής των παιδιών με τη φύση, μοιάζει πως δεν καταφέρνουν να εφαρμόσουν εύκολα καλές πρακτικές αλληλεπίδρασης των παιδιών τους με το φυσικό περιβάλλον. Οι δραστηριότητες εσωτερικού χώρου μοιάζουν πιο εύκολες και ασφαλείς, η ποικιλία παιχνιδιών, ηλεκτρονικών και μη, είναι πλέον απεριόριστη και εκ των πραγμάτων είναι τόσο οι ρυθμοί εργασίας των γονέων που περιορίζουν όσο και οι επιλογές πράσινων χώρων στα αστικά περιβάλλοντα.

Γιατί το πολύ μέσα βλάπτει;

Η παγκόσμια ανησυχία σχετικά με τη καταναλωτική χρήση των σύγχρονων τεχνολογικών μέσων από τα παιδιά είναι όλο και πιο έντονη. Οι καιροί έχουν αλλάξει τόσο πολύ που ενώ παλαιότερα το σύνηθες ήταν οι γονείς να μην μπορούν να «μαζέψουν» τα παιδιά από τη γειτονιά, σήμερα μοιάζει να τα παρακαλούν για να βγουν μια βόλτα. Όλο αυτό δεν θα μπορούσε να συμβεί χωρίς κόστος. Ένα καινούργιο φαινόμενο που εισήχθη για πρώτη φορά το 2005 από τον Richard Louv, με το όνομα «Nature deficit disorder» (3), φαίνεται πως παρουσιάζεται στα παιδιά της τελευταίας γενιάς όλο και περισσότερο.

Παρόλο που δεν πρόκειται για κάποια επίσημη ιατρική διάγνωση, υπάρχουν επιστήμονες που υποστηρίζουν πως δεν αποκλείεται κάποια στιγμή να ενταχθεί ακόμη και στο DSM-5, το Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών. Ουσιαστικά πρόκειται για την αποκοπή των παιδιών από τη «Μητέρα Φύση», η οποία σταδιακά μπορεί να καλλιεργήσει αρνητικές συμπεριφορές και μακροπρόθεσμα να τους παρεμποδίσει να επιτύχουν μια αίσθηση ηρεμίας και ευτυχίας στη ζωή τους.

Είναι όμως μόνο οι οθόνες που μας έχουν αποτραβήξει από τη φύση; Κατά τον Louv υπάρχουν πολλοί παράγοντες και παρακάτω αναφέρονται μερικοί, όπως:

• Ο περιορισμός των ανοιχτών χώρων για παιδιά αλλά και ενήλικες
• Η αυξημένη κίνηση στα αστικά κέντρα
• Ο γονικός φόβος για τα παιδιά, αλλά και για τον εαυτό τους, που μπορεί να οφείλεται και στην κατακλυζόμενη από αρνητικές ειδήσεις ενημέρωση
• Η ολοένα και περισσότερο μείωση της συμπερίληψης του φυσικού περιβάλλοντος στην εκπαίδευση
• Η τεράστια αύξηση της χρήσης των οθονών αλλά και των ηλεκτρονικών μέσων ως τρόποι επικοινωνίας

Οι ανησυχίες αυτές ενισχύονται και από το Αμερικάνικο Δίκτυο Παιδιών και Φύσης (4), το οποίο επισημαίνει μέσα από ένα ευρύ πεδίο επιστημονικών στοιχείων πως η απομάκρυνση από τη φύση μπορεί να συμβάλει στα εξής θέματα:

• Μείωση της χρήσης των αισθήσεων εξαιτίας έλλειψης ερεθισμάτων
• Αύξηση της μυωπίας
• Περιορισμένη λήψη Βιταμίνης D
• Δυσκολίες στην προσοχή και στη συγκέντρωση
• Μείωση της σωματικής άσκησης και αυξημένο ρίσκο παχυσαρκίας
• Υψηλότερα ποσοστά συναισθηματικών και σωματικών ασθενειών
• Υποτίμηση του αυθόρμητου και ανεξάρτητου παιχνιδιού
• Αποδυνάμωση του «οικολογικού αλφαβητισμού – ecological literacy»

«Καθώς οι νέοι περνούν όλο και λιγότερο τη ζωή τους σε ένα φυσικό περιβάλλον, οι αισθήσεις τους στενεύουν», προειδοποιεί ο Louv, «και αυτό μειώνει τον πλούτο της ανθρώπινης εμπειρίας». Από ειδικούς της υγειονομικής περίθαλψης γίνεται αναφορά για την «επιδημία της αδράνειας» στα σύγχρονα παιδιά.

Το ερώτημα που τίθεται στη συνέχεια είναι πώς μπορούμε να επανασυνδεθούμε με το φυσικό περιβάλλον και γιατί είναι μέγιστης σημασίας να το προσπαθήσουμε. Παρακάτω, σε μία προσπάθεια αφύπνισης της αναγκαιότητας αυτής, συνοψίζονται μερικοί από τους πιο σημαντικούς λόγους που η επαφή με τη φύση από τις πολύ μικρές ηλικίες είναι απαραίτητη για την ψυχική, πνευματική και κοινωνική ανάπτυξη των παιδιών.

Γιατί τα παιδιά πρέπει να βρίσκονται στη φύση;

Πολλές σύγχρονες έρευνες (5) υποστηρίζουν πως το όφελος από τον χρόνο που καταναλώνουμε σε εξωτερικούς χώρους είναι πολύ μεγαλύτερο  απ΄ όσο φανταζόμαστε. Μερικοί υποστηρίζουν ότι μπορεί να είναι σε οποιοδήποτε υπαίθριο περιβάλλον, ενώ άλλοι ισχυρίζονται πως πρέπει να είναι ένα «πράσινο» περιβάλλον. Υπάρχουν μελέτες που έχουν δείξει πως ακόμη και η έκθεση σε εικόνες από φυσικά περιβάλλοντα μπορεί να ωφελεί την ψυχική υγεία, π.χ. παρακολουθώντας ένα ντοκιμαντέρ στη τηλεόραση.

Παρόλες τις διαφορετικές τοποθετήσεις οι περισσότερες μελέτες συμφωνούν στο ότι τα παιδιά που παίζουν περισσότερο έξω είναι πιο έξυπνα, πιο ευτυχισμένα, πιο προσεκτικά και λιγότερο ανήσυχα από τα παιδιά που περνούν περισσότερο χρόνο σε εσωτερικούς χώρους. Παρόλο που δεν είναι πάντα σαφές τι ακριβώς συμβαίνει στη γνωστική διαδικασία και στη βελτίωση της διάθεσης, υπάρχουν μερικά πράγματα που γνωρίζουμε σχετικά με το γιατί η φύση κάνει καλό στο μυαλό των παιδιών. Παρακάτω συγκεντρώνονται 10+1 λόγοι:

1) Βελτιώνει τις κοινωνικές δεξιότητες. Τα παιδιά στην ύπαιθρο θα κάνουν φίλους μέσα από το παιχνίδι, ενώ θα έχουν από κοινού ευκαιρίες να επιλύσουν ζητήματα που θα προκύψουν και να συζητήσουν τις απορίες τους.

2) Προωθεί τη δημιουργικότητα και τη φαντασία. Μέσω ενός αδόμητου στυλ παιχνιδιού τα παιδιά σκέφτονται πιο ελεύθερα, σχεδιάζουν τις δικές τους δραστηριότητες και μαθαίνουν να προσεγγίζουν τον κόσμο με εφευρετικούς τρόπους.

3) Ενισχύει την αυτοπεποίθηση και την ψυχική ανθεκτικότητα. Αφήνοντας το παιδί σας να επιλέξει πώς θα αντιμετωπίσει τη φύση με τις δυσκολίες και τα ρίσκα που προσφέρει, καλλιεργεί τη δύναμη του να ελέγχει και να εμπιστεύεται τις δικές του ενέργειες.

4) Ευαισθητοποιεί και αφυπνίζει. Ευαισθητοποιεί σχετικά με θέματα που αφορούν το περιβάλλον, την προστασία της άγριας φύσης και των φυσικών πόρων.

5) Διδάσκει ευθύνη. Η διαδικασία στην οποία μπαίνει ένα παιδί φροντίζοντας τα ζώντα μέρη του περιβάλλοντός του σημαίνει ότι θα μάθουν για παράδειγμα τι συμβαίνει όταν βγάλουν ένα λουλούδι από τις ρίζες του ή ξεχάσουν να ποτίσουν ένα φυτό.

6) Βελτιώνει τις ακαδημαϊκές επιδόσεις. Αυξάνει τον ενθουσιασμό και τη δέσμευση για γνώση, ενώ παράλληλα ενισχύει την ικανότητα προσοχής, παρατηρητικότητας, συγκέντρωσης κτλ.

7) Τους κάνει να σκέφτονται. Τα φαινόμενα που εμφανίζονται φυσικά σε αυλές και πάρκα καθημερινά κάνουν τα παιδιά να κάνουν ερωτήσεις για τη γη και τη ζωή που υποστηρίζει.

8) Παρέχει ολιστική διέγερση των αισθήσεων. Η φύση μπορεί να φαίνεται λιγότερο διεγερτική από τα βιντεοπαιχνίδια αλλά στην πραγματικότητα ενεργοποιεί περισσότερες αισθήσεις – μπορείτε να δείτε, να ακούσετε, να μυρίσετε, να αγγίξετε κτλ.

9) Κάνει τα παιδιά να κινούνται. Οι περισσότεροι τρόποι αλληλεπίδρασης με τη φύση περιλαμβάνουν περισσότερη άσκηση από ό,τι όταν κάθονται τα παιδιά στον καναπέ ή περιορίζεται η κίνηση τους στους εσωτερικούς χώρους.

10) Βελτιώνει τη συμπεριφορά. Οι οργανικές αντιδράσεις στην έκθεση σε φυσικά περιβάλλοντα, όπως η μείωση της κορτιζόλης και η αύξηση της σεροτονίνης, περιορίζουν το αίσθημα θυμού και τις επιθετικές συμπεριφορές καθώς ενισχύουν το αίσθημα ευεξίας.

11) Μειώνει το άγχος και την κόπωση. Σύμφωνα με τη θεωρία της «Αποκατάστασης της Προσοχής» (6), στα αστικά περιβάλλοντα για να εστιάσουμε την προσοχή μας κάπου απαιτείται να αγνοούμε τους περισπασμούς κι έτσι εξαντλούμε τον εγκέφαλό μας πιο γρήγορα. Αντιθέτως, στα φυσικά περιβάλλοντα εφαρμόζουμε έναν αβίαστο τύπο προσοχής που δημιουργεί συναισθήματα ευχαρίστησης και όχι κόπωση.

Τι μπορούμε να κάνουμε στη φύση;

Ευτυχώς, υπάρχουν πολλοί τρόποι να κάνουμε τη πρόσκληση στη φύση ελκυστική ώστε να ανταγωνίζεται τις δραστηριότητες που τα παιδιά συνήθως θέλουν να κάνουν μέσα. Το σημαντικό είναι αυτό να γίνεται συστηματικά ώστε να εδραιωθεί από μικρές ηλικίες η επαφή με το φυσικό περιβάλλον και η επιθυμία για εξερεύνηση σ΄αυτό. Σύμφωνα με τους ειδικούς αρκεί μία «πράσινη» ώρα την ημέρα ώστε να επιτευχθεί  αυτή η σχέση αλληλεπίδρασης (7).

Η ιδέα της «πράσινης» ώρας προέρχεται από έρευνες συσχέτισης του δημιουργικού παιχνιδιού με την υγεία από τα Κέντρα Ελέγχου Νόσων και την Ακαδημία Παιδιατρικής της Αμερικής. Οι μελέτες έχουν αναδείξει πως ο καλύτερος τρόπος σύνδεσης των νέων με μια δια βίου ανησυχία για τη φύση, την άγρια ​​φύση και γενικότερα της σχέσης τους με το ύπαιθρο είναι μέσω τακτικών θετικών εμπειριών σε αυτό.

Παρακάτω προτείνονται μόνο μερικές ιδέες, μιας και ούτως ή άλλως η λίστα είναι ανεξάντλητη. Υπάρχουν άπειροι τρόποι δραστηριότητας σε εξωτερικά περιβάλλοντα, από τη βεράντα, την αυλή και τον ακάλυπτο, το πάρκο και το άλσος, έως ένα κοντινό μονοπάτι πεζοπορίας και μια μακρινή λίμνη, που αναδεικνύουν τρόπους έκθεσης και αλληλεπίδρασης με τη φύση.

• Ένας μεγεθυντικός φακός, ένα φτυάρι, μια τσιμπίδα, ένα βάζο, ένα κουτί, κ.α. θα προωθήσουν τρόπους εξερεύνησης.
• Βγείτε έξω προς ταυτοποίηση στοιχείων: Πάρτε ένα εικονογραφημένο βιβλίο με έντομα, πουλιά, φυτά, δέντρα ή λουλούδια στην τσάντα και ανακαλύψτε τα.
• Δημιουργήστε κυνήγι θησαυρού: Με οδηγό μια λίστα πραγμάτων που έχετε προετοιμάσει από το σπίτι, πηγαίνετε μια βόλτα προς εύρεση των αντικειμένων.
• Ξεκινήστε μια συλλογή: Η έναρξη μιας συλλογής είναι ελκυστική, δίνοντας στα παιδιά κίνητρο να περνούν χρόνο συστηματικά σε εξωτερικούς χώρους.
• Φυτέψτε ένα σπόρο: Η παρακολούθηση της προόδου και ολοκλήρωση του τελικού προϊόντος ενός σπόρου που φυτεύτηκε παρέχει μια αίσθηση επίτευξης.
• Δημιουργήστε ένα μικρό μποστάνι ακόμη και στη βεράντα: Η διαδικασία μπορεί να τους κάνει να εκτιμήσουν περισσότερο το φαγητό τους και από πού προέρχεται.
• Πηγαίνετε έναν περίπατο με σκοπό: Το περπάτημα σε ένα μονοπάτι που μπορεί να καταλήγει στη θέαση της πόλης από ψηλά ή ενός ηλιοβασιλέματος δίνει μια αίσθηση ολοκλήρωσης, ανταμείβοντας τα παιδιά για την διαδρομή που διάνυσαν.
• Κάντε ένα δώρο στη φύση: Φορέστε γάντια πάρτε σακούλες και μπείτε μαζί με τα παιδιά στο ρόλο του καθαριστή-σωτήρα, γιατί στη φύση ότι δεν αφομοιώνεται βλάπτει.
• Μεταμορφωθείτε στη φύση: Μια μεταμφίεση με στολή ελέφαντα ή Πίτερ Παν θα πάρει άλλες διαστάσεις μέσα σ΄ένα λιβάδι ή ανάμεσα στους κορμούς ενός δάσους.
• Δημιουργήστε έργα τέχνης από φυσικά υλικά: Για τις πιο δύσκολες βροχερές μέρες ή για παιδιά που δεν παρακινούνται εύκολα στο να βγουν έξω ζητήστε τους να χρησιμοποιήσουν αντικείμενα από τη φύση για δημιουργίες εντός σπιτιού.
• Φτιάξτε κάτι και επιστρέψτε για επίβλεψη: Μπορείτε ακόμη να αντιστρέψετε τη διαδικασία και να δημιουργήσετε πράγματα που θα αφήσετε εσείς στο φυσικό περιβάλλον όπως για παράδειγμα τροφοδότες πουλιών ή ένα περβάζι από ξύλα.
• Δημιουργία ημερολογίου – scrapbook. Το να κρατούν τα παιδιά σημειώσεις από κάθε εξόρμηση με παρατηρήσεις, απορίες, ενθύμια, μικρά σκίτσα, κ.α. μπορεί να είναι μια πολύ δημιουργική διαδικασία η οποία θα ενισχύσει πολλές δεξιότητες ευχάριστα.
• Χρησιμοποιήστε την τεχνολογία προς όφελός σας: Αν οι αντιστάσεις είναι έντονες προτείνετε στο παιδί να πάρει μαζί μια κάμερα ή ακόμη κι ένα κινητό και να δημιουργήσει βίντεο ή φωτογραφικά albums από τις επισκέψεις του στη φύση.

Κατά τον Louv «η φύση δημιουργεί μια μοναδική αίσθηση θαύματος για τα παιδιά που κανένα άλλο περιβάλλον δεν μπορεί να προσφέρει.» Νομίζω πως εμείς οι ενήλικες το γνωρίζουμε αυτό μέσα από τις δικές μας εμπειρίες και μνήμες. Αυτό που χρειάζεται για να προσφέρουμε αυτό το «θαύμα» στα παιδιά είναι διάθεση και προγραμματισμός τόσο από τη θέση το γονιού όσο και από αυτή του εκπαιδευτικού. Η φύση είναι εκεί (8) με τους θησαυρούς της και μας περιμένει για να τους βιώσουμε!

Βιβλιογραφία και χρήσιμοι σύνδεσμοι:

(1) Edward Wilson, Biophilia, Harvard University Press, 1984
(2) Τheodore Roszak, Τhe Voice of the Earth, Simon & Schuster, 1992
(3) Richard Louv, Last Child in the Woods: Saving Our Children from Nature-Deficit Disorder, Αtlantic Books, 2010.
(4) www.childrenandnature.org
(5) www.childrenandnature.org/resources/category/benefits-of-nature/
(6) www.positivepsychology.com/attention-restoration-theory/
(7) www.nwf.org
(8) www.greenspaces.gr

* Κείμενο & Φωτογραφία: Κλεοπάτρα Αθανασιάδου

«Είναι η δημιουργικότητα ένα κρυφό ταλέντο ή είναι μία δεξιότητα η οποία μπορεί να εξασκηθεί και να καλλιεργηθεί;» Την απάντηση του έχει δώσει ο Edward de Bono, γιατρός και ψυχολόγος. Σε αυτό το άρθρο στόχος είναι να δώσουμε κι εμείς τη δική μας απάντηση.

Όταν σκεφτόμαστε τη δημιουργικότητα, οι τέχνες είναι το πρώτο πράγμα που έρχεται στο μυαλό μας. Σίγουρα συμφωνούμε πως σε μεγάλο βαθμό οι ζωγράφοι, οι μουσικοί,  οι άνθρωποι του καλλιτεχνικού χώρου ευρύτερα, προαπαιτείται μ’ έναν τρόπο να είναι δημιουργικοί.

Ίσως σε δεύτερο χρόνο να σκεφτούμε τους επιστήμονες και ερευνητές. Σπουδαίοι καινοτόμοι, όπως ο Νεύτωνας, ο Δαρβίνος, ο Αϊνστάιν, αλλά και άλλοι σύγχρονοι, σε χώρους όπως η ιατρική και η τεχνολογία, αδιαμφισβήτητα αξιοποιούν τη δημιουργική τους σκέψη στη ανάπτυξη θεωριών και εφαρμογών.

Βεβαίως η δημιουργικότητα δεν εξαντλείται στην επαγγελματική ή ερασιτεχνική δραστηριότητα που μπορεί να έχει κάποιος. Υπάρχει και αυτή, της μικρότερης κλίμακας, που όλοι έχουμε και εκφράζουμε στην καθημερινή μας ζωή. Σκεφτείτε από τις ιστορίες που φτιάχνουμε με το μυαλό μας και αφηγούμαστε στα παιδιά, την εφεύρεση νέων συνταγών, τη χρήση ασυνήθιστων υλικών για τη δημιουργία επίπλων, την επίλυση σύνθετων προβλημάτων και άλλα πολλά.

Επίσης μπορούμε να συμφωνήσουμε πως ευρέως επικρατεί η άποψη πως κάποιοι άνθρωποι είναι περισσότερο δημιουργικοί από άλλους, ή τουλάχιστον έτσι τοποθετούν οι ίδιοι τους εαυτούς τους. Όσον αφορά την «καλλιτεχνική προδιάθεση», στα χρόνια που εγώ χρησιμοποιώ τις δημιουργικές διαδικασίες, είτε στην ψυχοθεραπευτική πρακτική, είτε σε βιωματικές ομάδες, ακόμη και σε απλές δραστηριότητες που μπορεί να υπονοούν «δημιουργική ικανότητα», δεν είναι λίγες οι φορές που κάποιος θα μου πει «δεν έχω φαντασία», «δεν το έχω το καλλιτεχνικό», «δεν είμαι καθόλου δημιουργικός τύπος» κτλ.

Ας προσπαθήσουμε λοιπόν να εξετάσουμε αρχικά από που προέρχονται οι δημιουργικές ιδέες, να διερευνήσουμε αν όντως κάποιοι άνθρωποι είναι περισσότερο δημιουργικοί από άλλους και ασφαλώς να απαντήσουμε στο μέγα ερώτημα, αν μπορούμε να καλλιεργήσουμε τις δημιουργικές μας ικανότητες και με ποιον τρόπο.

Τι είναι δημιουργικότητα;

Αν και μπορούμε να βρούμε πολλές παραλλαγές, οι ορισμοί της δημιουργικότητας τείνουν να μοιράζονται κάποια βασικά χαρακτηριστικά, όπως η ικανότητα αναζήτησης λύσης σε προβλήματα και η γέννηση καινούργιων ιδεών. Επίσης υπάρχει μια παραδοχή που συναντάμε συχνά η οποία υποστηρίζει πως εκτός από γνωστικές, είναι και συναισθηματικές οι διαδικασίες που εμπλέκονται στη δημιουργική πράξη.

Ένας αρχικός ορισμός της δημιουργικότητας έρχεται από τον πρωτοπόρο μελετητή της, τον ψυχολόγο Joy Paul Guilford (1). Ο Guilford 70 χρόνια πριν ξεκίνησε να αναπτύσσει μία θεωρία σχετική με τη δημιουργικότητα όπου αρχικά την περιέγραφε ως «την ευαισθησία που μπορεί να έχει ο άνθρωπος στα προβλήματα». Μετέπειτα τη χαρακτήρισε ως «την αποκλίνουσα σκέψη» και «την ικανότητα δημιουργίας πολλαπλών ιδεών». Αργότερα πρόσθεσε, πως πρόκειται για «την ικανότητα δημιουργίας νέων προτύπων και μετασχηματισμού της γνώσης και νοήματος». Ενώ προχωρώντας στις μελέτες του επί του θέματος, πρόσθεσε στην περιγραφή του «τη δυνατότητα χρήσης των λειτουργιών των αντικειμένων με νέο τρόπο».

Ένας τρόπος με τον οποίο εμείς οι ψυχολόγοι μετράμε τη δημιουργική σκέψη είναι ζητώντας από τους ανθρώπους να σκεφτούν ασυνήθιστες χρήσεις για συνηθισμένα αντικείμενα ή άλλες δοκιμές που απαιτούν οι λύσεις να  ξεπερνούν ό,τι ήδη γνωρίζουμε, δηλαδή «να σκεφτούμε έξω από το κουτί – think out of the box».

Ενδεχομένως τέτοιες δοκιμασίες αξιολογούν μόνο μία πτυχή της δημιουργικότητας, θα λέγαμε τη «ρομαντική», αυτή δηλαδή που συνδέεται κυρίως με παρορμητισμό και αυθόρμητη σκέψη.

Κατά τον Michael Grybko (2), έναν σύγχρονο ερευνητή από το χώρο των νευροεπιστημών, σε μία συνέντευξή του έχει χαρακτηρίσει τη δημιουργικότητα ως τη γέννηση μιας ιδέας που είναι καινοτόμα, αξιόλογη και χρήσιμη, η οποία αναδύεται από τον πλούτο της γνώσης που αποθηκεύουμε στον εγκέφαλό μας. Όπως φαίνεται πραγματοποιώντας συνδέσεις μεταξύ διαφορετικών ιδεών, προσπαθούμε να λύσουμε ένα πρόβλημα ή να δημιουργήσουμε κάτι νέο. Αυτό καθιστά και την ικανότητα αναγνώρισης ενός προβλήματος σημαντική, όπου μέσω του πειραματισμού με καινοτόμους τρόπους επιδιώκεται και η λύση.

Ο ρόλος της μνήμης και λοιπών εγκεφαλικών διεργασιών

Σύγχρονα πειράματα από το χώρο των νευροεπιστημών επιβεβαιώνουν πως η δημιουργικότητα απαιτεί γνωστική προσπάθεια. Υπό το φως αυτών των ευρημάτων, μπορούμε να θεωρήσουμε τη δημιουργική σκέψη ως μια δυναμική αλληλεπίδραση μεταξύ της μνήμης και κάποιων συστημάτων ελέγχου του εγκεφάλου. (3)

Αν σκεφτούμε πως η μνήμη καθορίζει τη γενικότερη αλλά και πιο εξειδικευμένη γνώση μας, δεν μπορεί παρά να ευνοεί και τη δημιουργική μας ικανότητα. Παρόλα αυτά χωρίς διανοητικό έλεγχο, δεν θα μπορούσαμε να σπρώξουμε τη σκέψη μας σε νέες κατευθύνσεις και να αποφύγουμε να κολλήσουμε σε αυτά που ήδη γνωρίζουμε. Το μέρος του εγκεφάλου που δείχνει να συνδέει τη μνήμη με τη φαντασία και τη δημιουργική σκέψη είναι ο ιππόκαμπος, και είναι πολλές οι μελέτες που αποδεικνύουν αυτή τη συσχέτιση. Η ευέλικτη φύση αυτών των συστημάτων  είναι ιδιαίτερα ευεργετική για τη δημιουργική σκέψη, η οποία απαιτεί ουσιαστικά τη σύνδεση ήδη γνωστών πληροφοριών με καινούργιους ιδέες.

Το ερώτημα που τίθεται περισσότερο τα τελευταία χρόνια είναι αν μπορούμε να καλλιεργήσουμε και να κατευθύνουμε τη δημιουργική μας ικανότητα μακροπρόθεσμα. Μπορούμε να παίξουμε το ρόλο του «σκηνοθέτη» ή υποστηρίζουμε αποκλειστικά το «ρόλο» που μας ανατέθηκε εκ γενετής, σαν ένα χαρακτηριστικό της προσωπικότητάς μας που δεν μπορούμε ν’ αλλάξουμε;

Αυτό το ζήτημα μάλλον για να μπορέσουμε να το προσεγγίσουμε χρειάζεται καταρχάς να αναγνωρίσουμε τις διαφορετικές φάσεις της διαδικασίας της δημιουργικής σκέψης, όπως είναι «η γέννηση μιας ιδέας» και «η αξιολόγηση μιας ιδέας». Αυτό που διαφαίνεται από απεικονίσεις της εγκεφαλικής λειτουργίας είναι πως στις διαφορετικές φάσεις ενεργοποιούνται επιπρόσθετα κέντρα του εγκεφάλου.  Συμπερασματικά αυτό μας λέει πως νοητικές λειτουργίες που συνήθως κάνουν μοναχική δουλειά, στη δημιουργική διαδικασία επιβάλλεται να συνεργαστούν. Αυτές οι «συνέργειες» διαφοροποιούνται μεταξύ των ανθρώπων και σίγουρα επηρεάζουν το τελικό αποτέλεσμα. Το αν όμως μπορούμε να επιδιώξουμε αυτές τις διασυνδέσεις και άρα να ενδυναμώσουμε τις δημιουργικές μας ικανότητες σε βάθος χρόνου δεν φαίνεται να έχει απαντηθεί ακόμη από το χώρο των νευροεπιστημών.

Η σημασία των προσωπικών επιλογών

Κάτι που μοιάζει όμως πιθανό να επηρεάζει και έχουμε τη δυνατότητα να το ορίσουμε, είναι τα δημιουργικά ερεθίσματα τα οποία δεχόμαστε και γενικότερα οι συνθήκες στις οποίες θέτουμε τους εαυτούς μας. Η συμμετοχή μας σε δημιουργικές δραστηριότητες όπως είναι εργαστήρια ζωγραφικής, μαθήματα κηπουρικής, ομάδες θεάτρου, χορωδίες και τόσα άλλα, είναι ευκαιρίες για έκφραση της φαντασίας, η οποία όπως είδαμε δεν χαρακτηρίζεται ως μια μαγική ικανότητα ή ένα μυστικό ταλέντο, αλλά ενεργοποιείται μέσα από μια σειρά εγκεφαλικών λειτουργιών. Άρα η έκθεση μας σε περιβάλλοντα που χαρακτηρίζονται από δημιουργικότητα μας προσφέρει ευκαιρίες να τη «γυμνάσουμε».

Μέσα από τα λόγια του Duncan Wardle «Το μυαλό είναι ένας μυς της δημιουργικής σκέψης. Και όπως κάθε μυς χρειάζεται τακτική άσκηση.»

Ο συμβολή των νευροδιαβιβαστών

Η παραγωγή ορμονών, όπως η σεροτονίνη και η ντοπαμίνη, αποδεικνύουν πως ακόμη κι αν δεν μπορούμε να αλλάξουμε τα χαρακτηριστικά μας, μπορούμε να παρέμβουμε μέσα από τη διαμόρφωση της διάθεσης μας συμμετέχοντας σε δημιουργικές διαδικασίες.

Η ντοπαμίνη που μπορεί να ενεργοποιηθεί μέσα από δημιουργικές δραστηριότητες θα μας ανταμείψει μετακινώντας μας από μια θέση αδιαφορίας και απάθειας σε μια κατάσταση ενεργητικότητας και ενθουσιασμού.

Επίσης, τεχνικές χαλάρωσης, διαλογισμού και ενσυνειδητότητας βοηθούν στην παραγωγή σεροτονίνης και μπορούν να μας βοηθήσουν όταν έχουμε πολύ άγχος και δεν βρίσκουμε λύση σ΄ ένα πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε.

Κατά κανόνα το στρες και με τη σειρά της η στρεσογόνα ορμόνη κορτιζόλη, έχει φανεί πως αντιμάχεται τις θετικές επιδράσεις της σεροτονίνης, ενώ γενικότερα οι άνθρωποι όταν βιώνουν έντονο άγχος προτιμούν να παραμένουν σε οικείες καταστάσεις, παίρνουν λιγότερα ρίσκα και γενικότερα δεν μπορούν να αξιοποιήσουν την δημιουργική τους σκέψη στη γέννηση καινούργιων ιδεών αλλά και λύσεων.

Σύμφωνα με τον Baba Shiv (4), καθηγητή μάρκετινγκ του Στάνφορντ, είναι το σωστό «χημικό κοκτέιλ», δηλαδή ένα υψηλό επίπεδο σεροτονίνης και ντοπαμίνης, που μπορεί να  επιτύχει μια ιδανική κατάσταση δημιουργικής διέγερσης στην οποία είμαστε τόσο όσο ήρεμοι αλλά και τόσο όσο ενεργοποιημένοι. Κατά τον καθηγητή, ένας ήρεμος μεν, αλλά όχι αρκετά ενεργοποιημένος άνθρωπος, όπως και το αντίθετο, δεν θα καταφέρει να αποδώσει στις δημιουργικές προκλήσεις.

Η αξία του να κάνουμε πολλά, αλλά αργά

Τα παραπάνω δείχνουν να συμφωνούν και με τις τοποθετήσεις του οικονομολόγου και δημοσιογράφου Tim Harford (5). Μέσα από μία δημοφιλή ομιλία του εκφράζει την άποψη πως η ενασχόληση με πολλές διαφορετικές ιδέες και θεματικές παράλληλα, αλλά σε αργούς ρυθμούς, είναι η πετυχημένη συνταγή για αποτελεσματική δημιουργική σκέψη. Ο ίδιος υποστηρίζει τη θέση του μέσα από παραδείγματα μελετών, προσωπικοτήτων που έχουν διαπρέψει στο πεδίο τους, τόσο από τον χώρο των καλλιτεχνών όσο και των επιστημών. Φαίνεται πως πολλοί μοιράζονται ένα κοινό πρότυπο συμπεριφοράς, όπως ο ο Harford το ονοματίζει «πολυπραγμοσύνη σε αργή κίνηση». Το άγχος λοιπόν και η γρήγοροι ρυθμοί, επιβεβαιώνεται και μέσα από τη δική του προσέγγιση στο θέμα, πως επηρεάζουν αρνητικά τη δημιουργικότητα τόσο στην επίλυση προβλημάτων όσο και στη γέννηση νέων ιδεών.

Ολοκληρώνοντας και ανακεφαλαιώνοντας λοιπόν, το βέβαιο είναι πως το φαινόμενο της δημιουργικότητας θα συνεχίσει να απασχολεί ανθρώπους από πολλούς και διαφορετικούς τομείς. Στο μεταξύ, δύο μοιάζουν να είναι τα σημεία κλειδιά που προκύπτουν από τα παραπάνω. Καταρχάς, η δημιουργική ικανότητα βασίζεται σε εγκεφαλικές λειτουργίες, οι οποίες παρόλο που διαφοροποιούνται από άνθρωπο σε άνθρωπο, σ’ ένα γενικότερο πλαίσιο είναι προσβάσιμη και διαθέσιμη σε όλους.  Άρα τοποθετήσεις όπως «έχεις γεννηθεί δημιουργικός» ή «χρησιμοποιείς το δεξιό ημισφαίριο του εγκεφάλου σου περισσότερο από το αριστερό» αποτελούν μύθους.

Επίσης, στο μέλλον αναμένουμε έρευνες από το χώρο των νευροεπιστημών, αλλά και ποιοτικές μελέτες από το χώρο της ψυχολογίας να μας δώσουν κι άλλα στοιχεία που θα διαφωτίσουν περισσότερο τα κρυφά σημεία που ακόμη υπάρχουν όσον αφορά τις δυνατότητες ενδυνάμωσης της δημιουργικής ικανότητας. Μέχρι τότε η συμμετοχή μας σε δημιουργικές δραστηριότητες μοιάζει να είναι μονόδρομος για να μπορέσουμε να επωφεληθούμε από τα καλά που οι δημιουργικές διεργασίες μας προσφέρουν, τόσο στην εξάσκηση της ίδιας της ικανότητας όσο και στη συνολική βελτίωση της διάθεσης μας, άρα στο ευ ζην μας!

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
(1)   Guilford, J.P. (1950). Creativity. American Psychologist 5: 444-454.
(1959). Traits of creativity in Creativity and its Cultivation.142-161.
(2)  https://rainmaker.fm/audio/writer/neuroscientist-michael-grybko/
(3)  Beaty, R. E., Kenett, Y. N., Christensen, A. P., Rosenberg, M. D., Benedek, M., Chen, Q.,
Silvia, P. J. (2018). Robust prediction of individual creative ability from
brain functional connectivity.
(4)  Naqvi, N., Shiv, B., Bechara, A. (2006). The Role of Emotion in Decision Making. A
Cognitive Neuroscience Perspective. Current Directions in Psychological Science.
Vol.: 15, 5: 260-264
(5)  https://www.ted.com/talks/tim_harford_a_powerful_way_to_unleash_your_
natural_creativity

* Κείμενο & Φωτογραφία: Κλεοπάτρα Αθανασιάδου

Υιοθετώντας μια νέα στάση ζωής

Η φράση «Less is more» ειπώθηκε για πρώτη φορά από έναν πρωτοπόρο αρχιτέκτονα, τον Ludwig Mies van der Rohe και αφορούσε το μινιμαλισμό στην αρχιτεκτονική. Όταν ο μινιμαλισμός συνδέεται αποκλειστικά με το σπίτι μας, θα παρατηρήσουμε διαφορετικές τάσεις, όπως των ανθρώπων που τον ασπάζονται ή εκείνων που θεωρούν πως τα πολύ λιτά σπίτια είναι ψυχρά και απρόσωπα. Με ποιον τρόπο όμως η φράση «τα λιγότερα είναι περισσότερα» θα μπορούσε να βρει εφαρμογή σε μια στάση ζωής; Σε μια εποχή που ο καταναλωτισμός την χαρακτηρίζει, γιατί να επιζητήσει κάποιος ένα διαφορετικό δρόμο;

Το άγχος τα τελευταία χρόνια εικάζεται ως ο νούμερο ένα παράγοντας κινδύνου για πολλά από τα ψυχολογικά αλλά και σωματικά προβλήματα που αντιμετωπίζει ο σύγχρονος άνθρωπος, ιδιαίτερα στο δυτικό κόσμο. Το άγχος συνδέεται συχνά με τους πολλαπλούς ρόλους και υποχρεώσεις που κάνουν τον άνθρωπο να πιέζεται να προλάβει να τα φέρει όλα εις πέρας. Συχνά ο ίδιος καταλήγει να θυμώνει, να ματαιώνεται και κάποιες φορές ακόμη και να αποσύρεται όταν δεν τα καταφέρνει σύμφωνα με τις υψηλές προσδοκίες που ο ίδιος αλλά και οι σύγχρονες κοινωνίες θέτουν.

Οι πολλαπλοί ρόλοι δεν απαιτούν όμως μόνο δεξιότητες για να υποστηριχθούν, αλλά και συναισθηματικά αποθέματα. Συχνά συμβαίνει να μην υπάρχει ανατροφοδότηση, όπου σε αυτή την περίπτωση μπορεί να επέλθει ένα συναισθηματικό στράγγισμα, μια εξουθένωση, με σοβαρές συνέπειες στον ψυχισμό του ανθρώπου αλλά και στην ανάδειξη ψυχοσωματικών ασθενειών.

Γιατί όμως δημιουργούμε υψηλές προσδοκίες είτε σαν μονάδες είτε σαν κοινωνίες; Γιατί αναλαμβάνουμε πολλαπλούς ρόλους; Γιατί συχνά κάνουμε τα πράγματα περισσότερο σύνθετα;

Γιατί είναι στη φύση μας!

Το ανθρώπινο είδος θεωρείται ανώτερο λόγω της δημιουργικής του ικανότητας και πηγαίας επιθυμίας του για μια καλύτερη και περισσότερο επιτυχημένη ζωή. Ακόμη και όταν η διαδικασία βελτίωσης και εξέλιξης, αυτή η προοδευτική τάση, μας κοστίζει ακριβά δεν μπορούμε να την σταματήσουμε τόσο εύκολα. Βασικός λόγος είναι πως η πολυπλοκότητα αυξάνεται στη ζωή μας κατά κύριο λόγο ασυνείδητα.

Η ψυχοθεραπευτική διαδικασία, καθώς και σύγχρονες επιτυχημένες πρακτικές αυτογνωσίας, όπως η γνωστή πλέον «ενσυνειδητότητα» (mindfulness), και η εφαρμογή της θετικής ψυχολογίας και του life coaching στοχεύουν κυρίως σ’ αυτήν την αδυναμία του ανθρώπινου νου να φέρει σ’ ένα συνειδητό επίπεδο και ν’ αναγνωρίσει τι πραγματικά θέλει και του κάνει καλό.

Η ιεράρχηση των ανθρώπινων αναγκών

Παρατηρώντας παρακάτω την πυραμίδα ιεραρχίας των ανθρώπινων αναγκών, και σύμφωνα με τον ανθρωπιστή ψυχολόγο Abraham Maslow μπορούμε να διακρίνουμε πως ενώ στη βάση της πυραμίδας, στο κατώτερο σημείο και σε αυτό που πιάνει το μεγαλύτερο χώρο, βρίσκουμε τις βασικότερες ανάγκες μας, ανεβαίνοντας επίπεδα και πλησιάζοντας την κορυφή συναντάμε τις πιο σύνθετες. Αυτό πρακτικά τι σημαίνει; Καλύπτοντας τις απαραίτητες ανάγκες για επιβίωση δημιουργούμε συνεχώς καινούριες, και πλησιάζοντας στην κορυφή επιδιώκουμε πλέον την κοινωνική αναγνώριση και προσωπική αυτοπραγμάτωση.

Ο Maslow υποστηρίζει πως η αυτοπραγμάτωση συνοδεύεται από την αξιοποίηση όλων των δυνατοτήτων του ανθρώπου, ο οποίος σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό θα πρέπει να έχει ικανοποιήσει προηγούμενες ανάγκες για να καταφέρει να φτάσει εκεί. Η κορυφή βέβαια είναι διαφορετική για τον κάθε άνθρωπο και ο ίδιος ο Maslow δεν υποστηρίζει την κατάκτηση κάποιας «ιδανικής» κατάστασης αλλά αναφέρεται στην αυτοπραγμάτωση ως μία συνεχόμενη διαδικασία η οποία επιβεβαιώνεται κάθε φορά, κυρίως από το αίσθημα ευφορίας που έχει κάποιος.

Όμως, όπως ήδη αναφέρθηκε, αυτή η ανοδική τάση δεν θα μπορούσε να γίνεται ανέξοδα, αλλά είναι μια στρεσογόνα διαδρομή κι εμπεριέχει άγχος. Στη σύγχρονη εποχή που τα ερεθίσματα αυξάνονται και γίνονται περισσότερο σύνθετα, πολλαπλασιάζονται και περιπλέκονται οι ανάγκες μας, κατά συνέπεια και το άγχος μας. Μπορούμε όμως να κάνουμε κάτι γι’ αυτό; Μπορούμε να σταματήσουμε την ανοδική πορεία προς τα πάνω; Μπορούμε να νιώσουμε αυτάρκεις με λιγότερα, ακόμη κι όταν ξέρουμε πως μπορούμε να κατακτήσουμε περισσότερα;

Είναι η «απλοποίηση» εφικτή στην πραγματική ζωή;

Η απλοποίηση είναι ένας όρος δανεισμένος από τα μαθηματικά, μια μέθοδος που υποχρεωτικά μαθαίνουμε για να λύνουμε ευκολότερα προβλήματα με αριθμούς, αλλά ατυχώς δεν εκπαιδευόμαστε να τη χρησιμοποιούμε και σε άλλους τομείς για να βελτιώσουμε την ποιότητα της ζωής μας. Πως θα μπορούσε όμως να εφαρμοστεί η μέθοδος της «απλοποίησης» στην καθημερινότητα μας;

Σύχγρονες τάσεις υποστηρίζουν πως τα αντικείμενα που μας προσφέρουν μια πιο εξελιγμένη λειτουργικότητα δεν κοστίζουν μόνο την τιμή που τα αγοράσαμε αλλά και μια δεξιότητα σε αντάλλαγμα. Χρησιμοποιώντας για παράδειγμα μια ηλεκτρική ξύστρα ξεχνάμε πως να ξύνουμε ένα μολύβι. Αξίζει επίσης να αναρωτηθούμε αν θέλουμε να πατάμε μόνο delete σ’ ένα πληκτρολόγιο ή σε μια οθόνη αφής ή μήπως θα ήταν καλύτερα να χρησιμοποιούμε και την κλασική γόμα κάποιες φορές;

Όσον αφορά στο πεδίο της παιδοψυχολογίας, τα τελευταία χρόνια επικρατούν απόψεις που υποστηρίζουν πως τα σύγχρονα παιδιά είναι υπερφορτωμένα με δραστηριότητες, οι οποίες τελικά τους κοστίζουν αντί να τους προσφέρουν. Συστήνεται λοιπόν τα παιδιά να «βαριούνται» περισσότερο για να έχουν καλύτερη ψυχική υγεία. Ειδικοί τα τελευταία χρόνια υποστηρίζουν πως τα παιδιά που είναι πολυάσχολα σε δομημένες δραστηριότητες από μικρές ηλικίες, και που στερούνται το ελεύθερο παιχνίδι, υπάρχει περίπτωση να αναπτύξουν διαταραχές άγχους.

Επίσης, υπάρχουν διάφορες πρακτικές που προτείνονται για την κατάκτηση ενός περισσότερο «μινιμαλιστικού» τρόπου ζωής, όπως για παράδειγμα το να έχουμε στην κατοχή μας λιγότερα από 100 αντικείμενα, 35 ρούχα στη ντουλάπα μας, τις επιφάνειες του σπιτιού μας καθαρές, κ.α. Εικάζεται πως τέτοιες επιλογές ενώ θα αφαιρούσαν πράγματα από τη ζω ή μας, θα πρόσθεταν ελεύθερο χώρο στο «μέσα» μας και θα βελτίωναν την ψυχική μας υγεία.

Επιπλέον, αναγνωρίζεται ευρέως πως η προσφορά σε άλλους, ο εθελοντισμός, οι ανθρωπιστικές δράσεις, δηλαδή το να δίνεις, δημιουργεί εντονότερο αίσθημα ικανοποίησης από το να παίρνεις. Η ευγνωμοσύνη παίζει καθοριστικό ρόλο σε αυτήν την εξίσωση. Για να θες να προσφέρεις σημαίνει πως έχεις απόθεμα, αναγνωρίζεις δηλαδή αυτά που έχεις ως σημαντικά και θες να δώσεις και στους γύρω σου.

Τέλος, ακόμη κι αν στρέψουμε την προσοχή μας σ’ ένα τελείως διαφορετικό πεδίο και παρατηρήσουμε σύγχρονες πρακτικές που ακολουθούν μεγάλες εταιρείες, μπορεί να συναντήσει κάποιος ολόκληρο «σχεδιασμό απλοποίησης», εφαρμόζοντας αφαιρετικές μεθόδους και επιδιώκοντας μέσα από αυτές μεγαλύτερα κέρδη. Υπάρχει περίπτωση αυτοί οι κολοσσοί να βρίσκονται σε λάθος κατεύθυνση;

Ενδεχομένως εμείς κάνουμε κάτι λάθος χωρίς να το θέλουμε. Πιθανόν η περίοδος της καραντίνας στάθηκε μια καλή ευκαιρία ώστε πολλοί από εμάς να σχηματίσουμε προσωπική άποψη, όχι μόνο για το αν μπορούμε να ζήσουμε με λιγότερα αλλά και αν είναι αυτό κάτι που επιθυμούμε. Η παραδοχή μιας τέτοιας συνειδητοποίησης και η επιθυμία για αλλαγή προς μία περισσότερο λιτή στάση ζωής θα μπορούσε να είναι η αρχή για την εφαρμογή «της μεθόδου της απλοποίησης».

Παρά λοιπόν την προδιάθεση μας να κατακτούμε συνεχώς καινούργιους στόχους, κατά τα λεγόμενα του Maslow, σχεδόν έναν αιώνα πριν, εγώ θα κλείσω με τα λόγια του Επίκουρου, πολλούς περισσότερους αιώνες πριν – «Αν θέλεις να κάνεις κάποιον πλούσιο, μην του προσθέτεις χρήματα, να του αφαιρείς επιθυμίες.»

Βιβλιογραφία:
Maslow, A. H. (1943). A theory of human motivation. Psychological Review, 50(4), 370-96

* Κείμενο & Φωτογραφία: Κλεοπάτρα Αθανασιάδου

Η θετική επίδραση που έχει η ενασχόληση με τις τέχνες στην υγεία, στην ευτυχία και στη γενικότερη ευεξία του ανθρώπου δεν είναι προφανώς η πρώτη φορά που γράφεται. Αντιθέτως, πηγαίνει μακριά πίσω στα χρόνια, από τότε δηλαδή που εμφανίστηκαν οι πρώτες μορφές τέχνης και αναγνωρίστηκαν ως τέτοιες. Από τους πρώτους πολιτισμούς κιόλας η αισθητική σε αντικείμενα και περιβάλλοντες χώρους καθώς και ο ρυθμός της κίνησης και της μουσικής θεωρείται πως συνέβαλαν στη δημιουργία αρμονίας μεταξύ των ανθρώπινων συστημάτων και του περιβάλλοντος, γεγονός που αξιολογείται ως σημαντικό για τη διατήρηση της υγείας.

Αρχαίοι Έλληνες όπως ο Αριστοτέλης, «ο δάσκαλος του ευ ζην» κατά τα λεγόμενα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, έχει μιλήσει για την τέχνη του να ζεις καλά, επιτυγχάνοντας την ισορροπία μεταξύ σωματικής και ψυχικής υγείας, βιώνοντας έτσι την ευδαιμονία. Προς κατάκτηση αυτού του ύψιστου αγαθού η συνεισφορά των τεχνών μοιάζει να είναι καθοριστική. Ενώ ήδη πριν 3.000 χρόνια στην αρχαία Ελλάδα επικρατούσε μια ολιστική αντιμετώπιση στα θέματα της υγείας, τον προηγούμενο αιώνα υπερίσχυσε το ιατροκεντρικό μοντέλο, και μόλις τα τελευταία χρόνια σε παγκόσμιο επίπεδο έχει γίνει στροφή, και τόσο η υγεία όσο και η ασθένεια έχουν αρχίσει πάλι να προσεγγίζονται ολιστικά. Πλέον δηλαδή λαμβάνονται υπόψη όλοι οι παράγοντες, σωματικοί, ψυχολογικοί, κοινωνικοί και πνευματικοί τόσο στην πρόληψη όσο και στη θεραπεία ενός ασθενή. Παράλληλα τα τελευταία χρόνια αναγνωρίζονται όλο και περισσότερο οι ευεργετικές ιδιότητες των τεχνών στην εφαρμογή αυτής της ολιστικής προσέγγισης.

Η ενεργός συμμετοχή στις εικαστικές και παραστατικές τέχνες, η μουσική ο χορός, τα γράμματα, αλλά και πιο σύγχρονα εργαλεία έκφρασης όπως η δημιουργική γραφή και το storytelling, μπορούν να βοηθήσουν όχι μόνο σ’ ένα γενικότερο πλαίσιο τον κόσμο να νιώθει καλύτερα αλλά και να στοχεύσουν σε ειδικούς πληθυσμούς.  Υπάρχουν πολλά παραδείγματα σε συγκεκριμένα πλαίσια, όπως δομές ψυχικής υγείας, νοσοκομεία, κέντρα ημέρας, κλινικές, οίκοι ευγηρίας, ξενώνες ανακουφιστικής φροντίδας όπου μέσα από ειδικές μελέτες αναγνωρίζεται πλέον ευρέως πως άνθρωποι που αντιμετωπίζουν κάποια ψυχική ή σωματική ασθένεια μπορούν να ωφεληθούν τόσο σε επίπεδο πρόληψης όσο και θεραπείας από προγράμματα που σχετίζονται με τις τέχνες.

Πάνω από δύο δεκαετίες τώρα έχει σημειωθεί μεγάλη αύξηση των ερευνών, τόσο ποιοτικών όσο και ποσοτικών, που μελετάνε τη θετική επίδραση των τεχνών στην υγεία και στην καθόλα ποιότητα ζωής παράλληλα με ανάπτυξη καλών πρακτικών σε όλο τον κόσμο. Πιο συγκεκριμένα, τρανό παράδειγμα ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (WHO) ο οποίος πολύ πρόσφατα, το 2019, εξέδωσε για την Ευρώπη την πιο εμπεριστατωμένη ανασκόπηση μέχρι σήμερα, ένα έντυπο 150 σελίδων όπου παρουσιάζονται  πάνω από 3.000 μελέτες οι οποίες εστιάζουν στο ρόλο των τεχνών στη διαχείριση και στη θεραπεία ασθενειών αλλά και συνολικά στην προώθηση της υγείας καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής. Σε αυτή την αξιολόγηση καθορίζεται πολύ αναλυτικά το τι είναι τέχνη και τι εμπερικλείει, δίνεται ο ορισμός της υγείας, ενώ ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η σχηματική απεικόνιση της σύνδεσης μεταξύ αυτών των δύο. (1)

Προσεγγίζοντας λοιπόν το ρόλο των τεχνών στη διαμόρφωση αυτού που ονομάζουμε «ευ ζην», διαφαίνεται πως η ενασχόληση με αυτές μπορεί να βοηθήσει στη διατήρηση της ανεξαρτησίας και του ελέγχου, να ενδυναμώσει και να ενεργοποιήσει την περιέργεια και επιθυμία για ζωή. Ακόμη, μπορεί να ενισχύσει τη διάθεση για κοινωνικές επαφές και αλληλεπίδραση, καθώς και να δώσει αφορμές για την καθόλου ευκαταφρόνητη «αίσθηση ευχαρίστησης», κι έτσι να βελτιώσει συνολικά την ποιότητα της ζωής των ανθρώπων.

Ακολούθως, αφού σε προέκταση των υγιών ανθρώπων είναι και οι ανθεκτικές, βιώσιμες, υγιείς κοινωνίες, τα τελευταία χρόνια προτείνεται όλο και συχνότερα η προώθηση των τεχνών ως ένα βασικό μέσο για την εδραίωση τους. Πέρα λοιπόν από την ευρωστία και ευεξία, η κοινωνική ενσωμάτωση και η συνοχή, και κατά συνέπεια η ενδυνάμωση της κοινότητας, είναι κάποιοι ακόμη από τους στόχους των ειδικά σχεδιασμένων προγραμμάτων που συμπεριλαμβάνουν τις τέχνες με κάποιον τρόπο στην εφαρμογή τους.

Επιδιώκοντας λοιπόν μια αλλαγή στο ιατροκεντρικό μοντέλο που επικράτησε τον προηγούμενο αιώνα στον χώρο της υγείας, η θετική συμβολή των τεχνών μπορεί πλέον να στοχεύει στους παρακάτω τομείς:

1. Στη φροντίδα των ασθενών
2. Στους περιβάλλοντες χώρους της περίθαλψης
3. Στην ενδυνάμωση και εκπαίδευση επαγγελματιών υγείας και φροντιστών
4. Στην κοινωνική ευημερία

Παρακάτω αναφέρονται κάποια από τα βασικά πλεονεκτήματα που μπορεί να προκύψουν όταν ο χώρος της τέχνης συναντιέται με τον τομέα της υγείας:

•  Όμορφα σχεδιασμένα περιβάλλοντα περίθαλψης δείχνουν λιγότερα ιδρυματικά και βελτιώνουν τη διάθεση των ασθενών, προσωπικού και επισκεπτών.
• Η τέχνη στα νοσοκομεία βελτιώνει την υγεία του ασθενή, τη θεραπεία και αποκατάστασή του.
• Η ψυχική και η νοητική ενδυνάμωση ασθενών μπορεί να επιτευχθεί μέσα από δημιουργικούς τρόπους έκφρασης.
• Παρεμβάσεις υποστήριξης μέσω τέχνης σε προσωπικό που δουλεύει σε δομές υγείας μπορεί να καλλιεργήσει περισσότερο συμπονετικούς, διαισθητικούς γιατρούς, νοσηλευτές και λοιπούς επαγγελματίες υγείας.
• Οι ασθενείς που συμπληρωματικά με τη φαρμακοθεραπεία τους συμμετέχουν σε δραστηριότητες καλλιτεχνικής έκφρασης ή θεραπείες μέσω της τέχνης εκδηλώνουν μειωμένη εξάρτηση από ηρεμιστικά, αντικαταθλιπτικά και λοιπά ψυχοτροπικά φάρμακα.
• Υπάρχουν παραδείγματα όπου υποστηρικτικά προγράμματα συναρτημένα με την τέχνη όχι μόνο αναδεικνύουν σημαντικά αποτελέσματα αλλά είναι και περισσότερο αποδοτικά από οικονομικής άποψης σε σχέση με θεραπευτικές αγωγές που βασίζονται σε παραδοσιακά βιοιατρικά μοντέλα.
• Αποδεδειγμένα, η συμβολή των τεχνών είναι σημαντική στη μείωση του πόνου, της χρόνιας κόπωσης και του στρες και άρα ενισχύει την ευρωστία των ανθρώπων.
• Οι δημιουργικές διεργασίες ενισχύουν την ανάπτυξη χαρακτηριστικών όπως η αυτοπεποίθηση και η αυτάρκεια καθώς και καλλιεργούν την ατομική και συλλογική ευθύνη που έχουμε για την βελτίωση και διατήρηση της υγείας μας.
• Ο άνθρωπος που παράγει είναι πιο ανθεκτικός ατομικά, αλλά και ως μέλος της κοινότητας και κατά συνέπεια οι κοινωνίες ενδυναμώνονται και γίνονται περισσότερο ανθεκτικές.
• Η συμμετοχή σε προγράμματα με αντικείμενο την τέχνη και τον πολιτισμό βοηθούν στον περιορισμό των κοινωνικών αποκλεισμών.

Συμπερασματικά, η συμβολή των τεχνών στο χώρο της υγείας είναι αξιοσημείωτη και το πεδίο ευρύ. Η πρόσβαση και η συμμετοχή σε δημιουργικές δραστηριότητες και στις τέχνες σε όλες τις φόρμες της είναι σημαντικά στοιχεία για τη συνολική υγεία και ευημερία των κοινωνιών και και των ατόμων που ζουν σε αυτές. Όποιο κι αν είναι το πλαίσιο και καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής το αντίκτυπο είναι άξιο προσοχής. Η συμβολή αυτή έχει ήδη αξιολογηθεί με διάφορους τρόπους και τα ευρήματα είναι σημαντικά. Για το λόγο αυτό με περισσότερη έρευνα, περισσότερα ποσοτικά αποτελέσματα και σε βάθος χρόνου η εδραίωση της χρησιμοποίησης των τεχνών μοιάζει μονόδρομος, τόσο στην πρόληψη όσο και στη θεραπεία στο χώρο της περίθαλψης.

Ολοκληρώνοντας λοιπόν θα ήθελα να επιστρέψω στην αρχική μου τοποθέτηση πως δηλαδή, η ενασχόληση με τις τέχνες προάγει την υγεία. Δεν θα ήθελα να παραλείψω να αναφερθώ πως σε περιόδους κρίσης, όπως αυτή που βιώνουμε τώρα σε παγκόσμιο επίπεδο, η επαφή με τις τέχνες, τουλάχιστον γι’ αυτούς που έχουν πρόσβαση σε αυτές, μπορεί να προσφέρει ανακούφιση και παρηγοριά, να λειτουργήσει ως βάλσαμο για τις ατραπούς της ψυχικής κατάστασης των ανθρώπων και να παίξει κεντρικό ρόλο στη διαχείριση του άγχους. Αν θυμηθούμε λίγο την περίοδο της καραντίνας, ποιος δεν άκουσε μουσική ή δεν παρακολούθησε διαδικτυακές συναυλίες, δεν είδε ταινίες και βιντεοσκοπημένες θεατρικές παραστάσεις, δεν επισκέφτηκε εικονικά μουσεία και γκαλερί, δεν ξανακοίταξε διάσημους πίνακες ζωγραφικής, δεν έκανε έστω μία κατασκευή με το παιδί του;

Η επαφή με τις τέχνες, η διέγερση της φαντασίας και οι λοιπές δημιουργικές διεργασίες μπορούν να προσφέρουν ευκαιρίες για να νιώσουμε καλύτερα, ευνοούν συνολικά  την ευημερία, την ψυχική και πνευματική ισορροπία και είτε άμεσα είτε έμμεσα την υγεία. Το σημείο συνάντησης λοιπόν δεν είναι ένα, αλλά πολλά. Κι όπως είναι γραμμένο πάνω σε μια καρφίτσα που αγόρασα πριν χρόνια, ας κλείσω με την ευχή πως «στο μέλλον η τέχνη θα καταναλώνεται όπως τα χάπια»!

1. Σύνδεσμος για την ανασκόπηση του Π.Ο.Υ.: https://www.euro.who.int/en/media-centre/sections/press-releases/2019/can-you-dance-your-way-to-better-health-and-well-being-for-the-first-time,-who-studies-the-link-between-arts-and-health

* Κείμενο & Φωτογραφία: Κλεοπάτρα Αθανασιάδου

Μια ιδέα αρχίζει και υλοποιείται σιγά σιγά… 🌱

Ένα δώρο από τις Τρεις Τελείες τηρώντας σεβαστικά τις απαραίτητες αποστάσεις ασφαλείας!

Η ιδέα πίσω από την δημιουργία των θεραπευτικών καρτών «ΦωτόΔεντρα», για τις οποίες γίνεται λόγος εδώ, είναι εμπνευσμένη από τη Θεραπεία δια των Αναμνήσεων. Όπως πρόσφατα περιέγραψα αναλυτικά στο άρθρο, “Αναπολώντας… Όταν δεν θυμόμαστε μέρες αλλά στιγμές» (https://www.psychologynow.gr/arthra-psyxologias/prosopikotita/mnimi/8814-anapolontas-otan-den-thymomaste-meres-alla-stigmes.html), η Θεραπεία δια των Αναμνήσεων είναι μια μέθοδος η οποία στοχεύει στην ενεργοποίηση όλων των αισθήσεων προς ανάκληση αναμνήσεων με κύριο στόχο την ψυχική ενδυνάμωση καθώς και ενίσχυση της μνήμης. Δυστυχώς «τηρώντας αποστάσεις» δεν μπορούμε εύκολα να εκμεταλλευτούμε όλες τις αισθήσεις, παρ’ όλα αυτά παραμένουν αυτές της όρασης και της ακοής που μας προσφέρουν αρκετές επιλογές. Οι κάρτες στοχεύουν μέσα από εικόνες και σχετικές ερωτήσεις να ενεργοποιήσουν την μακροπρόθεσμη μνήμη με ανάσυρση αναμνήσεων από την παιδική ηλικία, την οικογενειακή και φιλική ζωή, τα εργασιακά χρόνια και γενικά την καθημερινότητα.

Οι κάρτες ονομάστηκαν «ΦωτόΔεντρα» γιατί το δέντρο έχει πολλούς και θετικούς συμβολισμούς για τη ζωή και τον άνθρωπο. Οι ρίζες του συνδέονται με τις αναμνήσεις και το παρελθόν, ενώ η ανθοφορία του με την δημιουργία και την αναγέννηση. Πρόκειται για έναν ζωντανό οργανισμό που διαρκώς εξελίσσεται. Ακόμα, οι κάρτες προτείνονται ως θεραπευτικές, πρώτον γιατί ο σκοπός τους συνάγει με αυτούς της προαναφερθείσας μεθόδου, και δεύτερον γιατί μιας και μεγαλώνοντας οι άνθρωποι συνηθίζουν να αφηγούνται ιστορίες από το παρελθόν, αυτό ίσως να σημαίνει πως κάτι απολαμβάνουν στη διαδικασία και άρα έχει θετικό αντίκτυπο στη ζωή τους.

Κάποιες βασικές θεματικές που χρησιμοποιούνται στη Θεραπεία δια των Αναμνήσεων και στάθηκαν αφορμή για τη θεματολογία που ακολούθησα κι εγώ στη δημιουργία των καρτών είναι οι παρακάτω:
• Παιδική ηλικία
• Πατρική οικογένεια
• Εργασία
• Δημιουργία οικογένειας
• Καθημερινή ζωή
• Σημαντικά γεγονότα

ΣΕ ΠΟΙΟΥΣ ΑΠΕΥΘΥΝΟΝΤΑΙ
Πρόκειται για υλικό το οποίο μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε ομάδες ανθρώπων τρίτης και τέταρτης ηλικίας, όπου μέσα από οργανωμένες δραστηριότητες άτομα κοντινής ηλικίας έχουν την ευκαιρία να μοιραστούν μνήμες, να γνωριστούν και να δημιουργήσουν καινούργιες φιλίες. Τα πλεονεκτήματα είναι πολλά, μεταξύ των οποίων η αντιμετώπιση της κοινωνικής απομόνωσης, η κοινωνική ενσωμάτωση, η ενεργοποίηση και η ενίσχυση της αυτοεκτίμησής.

Ακόμα, είναι κατάλληλες να χρησιμοποιηθούν από επαγγελματίες υγείας, συγγενείς, φίλους και φροντιστές ανθρώπων που αντιμετωπίζουν ήπιες νοητικές εκπτώσεις, νόσο Alzheimer ή κάποιου άλλου τύπου άνοια. Στόχος είναι η ψυχική και νοητική τους ενδυνάμωση, αλλά και να δημιουργηθούν ευκαιρίες για σημαντικές συζητήσεις με αυτήν την πολύ ευάλωτη ομάδα ανθρώπων, τους οποίους συχνά είναι δύσκολο να προσεγγίσεις σε οργανωμένη κουβέντα. Άλλωστε βασικό χαρακτηριστικό της νοητικής κατάστασης αυτών των ανθρώπων είναι η διατήρηση της μακροπρόθεσμης μνήμης τους, την οποία ενισχύουμε μέσα από αυτή τη μέθοδο κι έτσι τους ενδυναμώνουμε.

Πρόσωπα της οικογενείας και φίλοι έχουν το πλεονέκτημα να γνωρίζουν αρκετά καλά το παρελθόν του ερωτηθέντα κι έτσι οι κάρτες μπορούν να αξιοποιηθούν στο μέγιστο. Πέρα από αυτό όμως, η αλληλεπίδραση με ερωτοαπάντησεις και το ξεκίνημα συζητήσεων μπορεί να ανοίξει ένα δίαυλο επικοινωνίας με τους κοντινούς ανθρώπους και ειδικά σε περιπτώσεις ασθενών με άνοια αυτό ενδεχομένως να είναι πολύ ωφέλιμο μιας και η σχέση μπορεί να έχει αλλάξει δραματικά εξαιτίας της νόσου.

Ωστόσο επαγγελματίες φροντιστές, είτε στο σπίτι είτε σε οίκους ευγηρίας, χρησιμοποιώντας αυτές τις κάρτες μπορούν κι αυτοί να δημιουργήσουν ευκαιρίες για να συνδεθούν και να αναπτύξουν σχέσεις εμπιστοσύνης με τους ανθρώπους που φροντίζουν, μέσα από τις προσωπικές ιστορίες που θα αναδείξουν οι αφηγήσεις τους.

ΟΔΗΓΙΕΣ ΧΡΗΣΗΣ
Οι κάρτες είναι σχεδιασμένες με εικόνες οικείες σε ανθρώπους μεγαλύτερης ηλικίας και εύκολες στη χρήση. Θα δημοσιεύονται ανά πακέτο των 5 καρτών και στο τέλος θα δοθούν όλες μαζί σε ένα συγκεντρωτικό PDF αρχείο.

Την εικόνα της κάθε κάρτας συνοδεύουν 9 ερωτήσεις που βοηθούν το χρήστη να παρασύρει τον ενδιαφερόμενο σε κάποια συζήτηση ανάλογα με το θέμα. Υπάρχει και μια 10η οδηγία, για όσους επιθυμούν να γίνουν περισσότερο δημιουργικοί.

Η κάθε κάρτα παρουσιάζεται σε τρεις μορφές:
1) Σε μορφή poster.
2) Με τις ερωτήσεις και την εικόνα ξεχωριστά για διευκόλυνση στη χρήση μέσω της οθόνης.
3) Σε μορφή εκτυπώσιμου, όπου μπορείτε να την τυπώσετε σε μια σελίδα Α4, να την κόψετε και να την κολλήσετε ώστε να δημιουργήσετε κάρτες με μπροστά και πίσω όψη. Για καλύτερη χρήση μπορείτε να βάλετε κι ένα χαρτόνι ανάμεσα στις δύο πλευρές.

Εύχομαι αυτές οι κάρτες να βρουν αποδέκτες και να φανούν χρήσιμες. Η πεποίθηση μου είναι πως κάνοντας αναδρομές στο παρελθόν μπορούμε να ξανά-ανακαλύψουμε τους εαυτούς μας, αλλά και να τους αποκαλύψουμε στους οικείους μας!

*Text, Concept & Design by Kleopatra Athanasiadou

«Τι κάνεις εκεί ντυμένος βασιλιάς;» ρωτάει μαμά τον 5χρονο γιο της, «Ντύθηκα βασιλιάς για να πολεμήσω τον κορωνοϊό στα ίσα βρε μαμά!»

Η φαντασία των παιδιών είναι το πιο σπουδαίο πράγμα! Αναπαράγοντας τα λόγια του Άλμπερτ Αϊνστάιν δεν μπορώ παρά να συμφωνήσω πως «η φαντασία είναι πιο σημαντική από τη γνώση». Όταν ένα παιδί απορεί «Ο κορωνοϊός είναι ο γιος του βασιλιά και είναι τόσο δυνατός;» διερευνά την κατάσταση που βιώνει. Όταν πάλι ρωτάει «Έστειλες μήνυμα στον κορωνοϊό για να πάμε βόλτα;» εξερευνεί τους συσχετισμούς. Κι όταν αναρωτιέται «Ο κορωνοϊός γύρισε πίσω στη χώρα του τη Κίνα και μπορούμε τώρα να βγούμε πάλι έξω;» δοκιμάζει πιθανότητες και λύσεις.

Η φαντασία δημιουργεί χώρο γι’ αυτό που δεν έχουμε σκεφτεί μέχρι τώρα, γι’ αυτό που είναι έξω από την πεπατημένη, πέρα από τον συμβατικό τρόπο σκέψης· εκεί αναδύεται η προοπτική και μεγάλο μέρος της γνώσης. Η περιέργεια μας κάνει να θέλουμε να μάθουμε, να αναγνωρίσουμε τι μας συμβαίνει. Είναι γεγονός πως τα παιδιά ανακαλύπτουν τον κόσμο μέσα από το συμβολικό παιχνίδι και άλλες δημιουργικές διαδικασίες.

Γνωρίζουμε πως τα νήπια ενώ από την ηλικία των 2,5 ετών ξεχωρίζουν το πραγματικό από το φανταστικό, στο παιχνίδι τους το ξεχνούν ή δεν τους είναι σημαντικό. Το ίδιο συμβαίνει και στη ζωγραφική τους, όπου δράκοι, νεράιδες και βασιλιάδες μπορεί να παραμείνει αγαπημένο τους θέμα, ακόμα και σε μεγαλύτερες ηλικίες. Το ελεύθερο-δημιουργικό-συμβολικό παιχνίδι και η επαφή με υλικά-χρώματα-σύμβολα, καλλιεργούν στα παιδιά δημιουργική και κριτική σκέψη. Ακόμα, τα παραμύθια, οι ιστορίες που δημιουργούν τα ίδια τα παιδιά, οι αφηγήσεις τους, μπορούν να λειτουργήσουν εξαιρετικά ως λεκτικές δραστηριότητες που βοηθούν στην εξέλιξη αλλά και τη διατήρηση της φαντασίας.

Συχνά η τυπική διαδικασία ανάπτυξης της γνώσης μέσα από το σχολείο και η σχετική αγωνία για κατάκτηση ικανοτήτων γίνονται αιτίες να υποβιβάζεται η ανατροφοδότηση της φαντασίας και η αξιοποίησή της. Στην περίοδο που διανύουμε, με τα παιδιά συνέχεια στο σπίτι, ίσως να τα παρατηρήσαμε περισσότερο και να είχαμε την ευκαιρία να αναγνωρίσουμε τη δύναμη της φαντασίας μέσα από το παιχνίδι και τις ευκαιρίες που δίνει για γνώση. Μέσα από την παιγνιώδη τους διάθεση τα παιδιά μπορούν να μάθουν αβίαστα σχεδόν τα πάντα καθώς και να επεξεργαστούν σύνθετες πληροφορίες με ασφάλεια.

Το παιχνίδι ως ένα ασφαλές μέρος. Σ’ αυτό το δεύτερο μέρος και προσεγγίζοντας περισσότερο το παιχνίδι θα ήθελα να επισημάνω την προστασία που αυτό παρέχει σ΄ένα παιδί που μεγαλώνει. «Αν τα παιδιά νιώθουν ασφαλή μπορούν να πάρουν ρίσκα, να θέσουν ερωτήσεις, να κάνουν λάθη, να μάθουν να εμπιστεύονται, να μοιραστούν τα συναισθήματά τους, να αναπτυχθούν και να ωριμάσουν», μέσα από τα λόγια του Alfie Kohn, Αμερικάνου συγγραφέα σε θέματα εκπαίδευσης και γονεϊκότητας.

Το παιχνίδι για το ανθρώπινο είδος, και όχι μόνο, είναι ζωτικής σημασίας για πολλούς λόγους. Δεν είναι απλά ένα μέσο για να ανακαλύψει το παιδί τον κόσμο, αλλά όπως είπαμε είναι ένας τρόπος να επικοινωνήσει, να βιώσει συναισθήματα, να δοκιμάσει συμπεριφορές, να μάθει σταδιακά να ελέγχει τον εαυτό του και άρα την ίδια του τη ζωή. Μέσα απ’ αυτό τα παιδιά αναπτύσσουν πολλές ικανότητες, όπως σωματικές, γνωστικές, συναισθηματικές, κοινωνικές, ηθικές, κτλ. Ακόμα, παίζοντας, μαθαίνουν να λύνουν προβλήματα και να προτείνουν καινοτόμες λύσεις.

Ανάμεσα στα πολλά που προσφέρει το παιχνίδι, προσωπικά ξεχωρίζω τρεις αρετές του και πιστεύω πως αυτές αποκαλύπτουν το εύρος της δύναμης του:

• μπορεί να καλλιεργηθεί η ικανότητα αυτορύθμισης σε διαφορετικούς τομείς, π.χ. σκεφτείτε το παιχνίδι με τις μουσικές καρέκλες, όπου το παιδί πρέπει να σκεφτεί πως να κινηθεί για να κερδίσει αλλά και να μην χτυπήσει τους άλλους καθώς και να αντέξει συναισθηματικά το γεγονός πως έχασε και έμεινε το μόνο όρθιο.
• μπορεί να αναπτυχθεί η ψυχική ανθεκτικότητα, π.χ. φανταστείτε ένα κάστρο από ξύλινα τουβλάκια που γκρεμίζεται μπροστά στα μάτια ενός παιδιού που μόλις έχει τελειώσει την κατασκευή του και τρέχει να την δείξει σε κάποιον.
• μπορεί να βοηθήσει στη διαχείριση φόβων και καταστάσεων που δυσκολεύουν, π.χ. το πολύ επίκαιρο, όπου το παιδί ντύνεται βασιλιάς και μέσα από το συμβολικό παιχνίδι θέλει να πολεμήσει τον γιο κάποιου άλλου βασιλιά, τον “Κορωνοϊό” στον οποίο έχει δώσει σάρκα και οστά.

Όλα τα παραπάνω όμως δεν μπορούν να συμβούν αν το παιδί δεν νιώθει ασφάλεια όταν παίζει. Στη συνέχεια αναφέρονται κάποια βασικά χαρακτηριστικά του παιχνιδιού και αναδεικνύονται οι λόγοι που αυτή η διαδικασία αποτελεί το πλέον ασφαλές μέρος για να αναπτυχθεί ένα παιδί ολιστικά.

Σύμφωνα με τον Peter Gray (1) το παιχνίδι για να οριστεί ως τέτοια δραστηριότητα οφείλει να έχει κάποια βασικά χαρακτηριστικά, τα οποία περιλαμβάνονται στις περισσότερες λίστες των ειδικών μελετητών επί του θέματος, και είναι τα εξής:

• να είναι ελεύθερη επιλογή των παιδιών σε σχέση με το «τι» και το «πότε»
• να έχει εσωτερικά κίνητρα, χωρίς να έχει σημασία το αποτέλεσμα και η ανταμοιβή
• να κατευθύνεται από εσωτερικούς κανόνες, να έχει δομή αλλά και ευελιξία
• να έχει φαντασία, να κρατάει μια απόσταση από την πραγματικότητα
• να παραμένει το παιδί ενεργητικό μέσα σ’ αυτό και να το απολαμβάνει χωρίς στρες

…δηλαδή να μην παραλειφθεί να ειπωθεί πως πάνω απ’ όλα παιχνίδι σημαίνει διασκέδαση!

Παρακάτω, σημαντικό είναι να γίνει μια αναφορά και στη στάση των γονιών, οι οποίοι σήμερα, περισσότερο από ποτέ, εμπλέκονται στο παιχνίδι των παιδιών. Αυτό συμβαίνει μέσα από τις επιλογές που κάνουν, τα ερεθίσματα που παρέχουν, την ελευθερία που προσφέρουν και την αλληλεπίδραση που έχουν παίζοντας με τα παιδιά τους. Επιπλέον, τώρα δίνεται μια σπάνια ευκαιρία όπου τα παιδιά μπορούν να παίξουν και να μάθουν μαζί με τους γονείς σ’ ένα σπίτι το οποίο στην παρούσα συνθήκη εκ των πραγμάτων μετατρέπει τα δωμάτια σε “γωνιές μάθησης”, από την κουζίνα και τη μαγειρική, το μπάνιο και τα πειράματα με νερά και σαπούνια, τα υπνοδωμάτια με τις ιστορίες κ.ά.

Αυτή είναι και η μεγαλύτερη συμβολή των γονιών, να μπορούν δηλαδή να αναγνωρίσουν τι είναι παιχνίδι και να το εμπιστευτούν ως ένα ασφαλές μέρος όπου το παιδί θα μάθει, θα διασκεδάσει, θα εξελιχθεί, ενώ πολύ συχνά κι από μόνο του θα το αξιοποιήσει στην αντιμετώπιση δύσκολων συναισθημάτων.

Ευχές, κατάρες και όνειρα στο θεραπευτικό παιχνίδι. Στην τρίτη και τελευταία ενότητα θα ήθελα να αναφερθώ σύντομα και στην παιγνιοθεραπεία (play therapy). «Μπες μέσα στο παιχνίδι των παιδιών και θα βρεις το μέρος όπου το μυαλό, η καρδιά και η ψυχή τους συναντιέται» έχει πει η Virginia Axline (2), Αμερικανίδα ψυχολόγος και εξειδικευμένη στο μη κατευθυντικό θεραπευτικό παιχνίδι (non-directive play therapy).

Για τις περιπτώσεις λοιπόν αυτές όπου τα παιδιά βρίσκονται σ’ ένα θεραπευτικό πλαίσιο το ελεύθερο παιχνίδι μπορεί και πάλι να λειτουργήσει ως ένα μέσο για να νοηματοδοτήσουν τον κόσμο που ανήκουν και την θέση τους μέσα σ’ αυτόν. Το παιδί εξερευνά το χώρο και τα διαθέσιμα αντικείμενα και όταν αρχίσει να αλληλεπιδρά δύναται να δημιουργήσει ένα φανταστικό κόσμο. Εκεί το παιδί γίνεται αφηγητής ιστοριών και πρωταγωνιστής στα δικά του έργα. Ο ψυχοθεραπευτής είναι ο ενεργός ακροατής ενώ μπορεί και ο ίδιος να λάβει μέρος στις φανταστικές ιστορίες.

Ο θεραπευτικός χώρος χρειάζεται να είναι ένα ασφαλές αλλά ταυτόχρονα περιπετειώδες μέρος, όπου ευχές, κατάρες και όνειρα είναι καλοδεχούμενα κι όπου το παιδί μπορεί να νιώσει εμπιστοσύνη πως αυτά που θα πει δε θα κριθούν, αντιθέτως θα ακουστούν μ’ έναν ενεργητικό τρόπο και θα χρησιμοποιηθούν προς όφελος του.

Το παιχνίδι ως θεραπευτικό μέσο δίνει τη δυνατότητα στο παιδί να δημιουργήσει μύθους μέσα από τους οποίους μπορεί να επεξεργαστεί απευθείας τους φόβους και τις αγωνίες του και να αναζητήσει την ελπίδα. Ο φαντασιακός αυτός κόσμος συχνά είναι ένα μέρος μετάβασης που θα οδηγήσει το παιδί να κατανοήσει καλύτερα αυτά που συμβαίνουν στην πραγματική του ζωή και θα το βοηθήσει να αντιμετωπίσει ψυχοκοινωνικές προκλήσεις που συχνά προκύπτουν στην καθημερινότητά του. Ακόμα, έχει ευκαιρίες να αναπτύξει δεξιότητες όπως η ενσυναίσθηση και η αυτορύθμιση των συναισθημάτων του, καθώς και να υποστηριχθεί στην κοινωνική του ένταξη και στον περιορισμό τυχών επιθετικών συμπεριφορών.

Στο θεραπευτικό παιχνίδι η δημιουργία φανταστικών ιστοριών, αντιστοίχως όπως και στην εικαστική θεραπεία (art therapy) η δημιουργία εικόνων, μπορεί να λειτουργήσει σαν ένας καθρέφτης του κόσμου του παιδιού, όπου όταν μπορέσει να δει το είδωλό του θα είναι και πιο πιθανό να το αποδεχτεί.

Αυτά και άλλα πολλά είναι το παιχνίδι, μία συνθήκη με πολλές διαφορετικές μορφές που υπάρχει στη ζωή μικρών και μεγαλύτερων παιδιών και προσφέρει απλόχερα και με ασφάλεια μόνο ευκαιρίες. Ας τις αναζητήσουμε…

Bιβλιογραφία:
(1)    Peter Gray (2013) Free to Learn: Why Unleashing the Instinct to Play Will Make Our Children Happier, More Self-Reliant, and Better Students for Life, Basic Books
(2)    Virginia Axline (1991) Play Therapy, Random House USA Inc

* text & photo by Kleopatra Athanasiadou

Την ιδιαίτερη αυτή περίοδο της καραντίνας ίσως έχουμε αναπολήσει κάπως παραπάνω στιγμές από το παρελθόν. Μπορεί να έχουμε ανατρέξει σε παλαιότερες φωτογραφίες από τα παιδικά μας χρόνια, από ταξίδια που έχουμε κάνει, από σημαντικά γεγονότα. Ίσως ακόμη έχουμε θυμηθεί προηγούμενες εμπειρίες και πιθανόν έχουμε αναλογιστεί τι μας λείπει περισσότερο, άρα και τι έχει μεγαλύτερη σημασία στη ζωή μας. Οι παππούδες και οι γιαγιάδες ίσως να νοστάλγησαν περισσότερο το παρελθόν, μπορεί να το είχαν και μεγαλύτερη ανάγκη, άλλωστε για αυτούς είναι πιο γνώριμο να θυμούνται τα παλιά…

Η αναπόληση είναι η πράξη της ανάκλησης αναμνήσεων και είναι μία φυσιολογική συνηθισμένη διαδικασία για τους περισσότερους ανθρώπους και σε όλες τις ηλικίες. Σε μεγαλύτερες ηλικίες που συνήθως ο κοινωνικός κύκλος στενεύει οι άνθρωποι συχνά μένουν μόνοι με τις μνήμες τους. Δεν είναι τυχαίο που αυτή τη περίοδο της κοινωνικής απομόνωσης υπήρξε μια έντονη τάση “επιστροφής στα παλιά” τόσο από νεότερους όσο και από μεγαλύτερους σε ηλικία ανθρώπους. Η αναπόληση είναι μια διαφορετική διαδικασία από αυτή της μνήμης, γιατί ενώ η μνήμη εξαρτάται από τις συνθήκες της φυσιολογίας του εγκεφάλου, η αναπόληση μοιάζει κάπως με επιστροφή στις “μνήμες της ψυχής μας” η οποία όπως θα δούμε παρακάτω μπορεί να εξελιχθεί σε μια διαδρομή θεραπευτική.

Βασικός στόχος του άρθρου είναι να παρουσιάσει τη Θεραπεία δια των Αναμνήσεων (Reminescence Therapy). Πρόκειται για μία μέθοδο η οποία έχει βασιστεί κυρίως στη θεωρία “Life Review Therapy” του Ψυχιάτρου Robert Butler (1963), ο οποίος υποστήριζε πως για τους ηλικιωμένους η αναδρομή στο παρελθόν μπορεί να είναι μια θεραπευτική διαδικασία (1). Επίσης ο ψυχολόγος Erik Erikson στα τέλη της δεκαετίας του ’50 είχε αναφερθεί στο όγδοο και τελευταίο στάδιο της ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης του ανθρώπου, ως εκείνο κατά το οποίο ο άνθρωπος είναι σημαντικό να κάνει μια ανασκόπηση της ζωής του πριν πεθάνει. Η εν λόγω θεραπεία λοιπόν απευθύνεται κυρίως σε ανθρώπους μεγαλύτερης ηλικίας και μπορεί να κάνει χρήση όλων των αισθήσεων για την ανάδειξη μνημών. Η επανασυλλογή και το μοίρασμα των αναμνήσεων μπορεί να αποδειχτεί μια ιδιαίτερα ανακουφιστική, οργανωμένη και δομημένη εμπειρία. Μέσα από οπτικά, ακουστικά, γευστικά ερεθίσματα, μέσω της αφής και της όσφρησης μπορούν να ανασυρθούν μνήμες, δίνοντας αφορμές για παρηγορητικές, θεραπευτικές συζητήσεις. Η πρόσβαση σε φωτογραφίες, φωτογραφικά άλμπουμ και προσωπικά αντικείμενα είναι συνήθως ευκολότερη και είναι αυτά που χρησιμοποιούνται πιο συχνά ως μέσα για μια αναδρομή πίσω στα σημαντικά γεγονότα.

Ακόμη, άνθρωποι που αντιμετωπίζουν ήπιες διαταραχές στη μνήμη τους, νόσο Alzheimer ή άλλου τύπου άνοια μπορούν να επωφεληθούν από αυτήν τη μέθοδο. Στους ανθρώπους αυτούς που βρίσκονται σε πιο ευάλωτη θέση η μνήμη των πρόσφατων γεγονότων είναι αυτή που πρώτη παρουσιάζει τις μεγαλύτερες δυσκολίες. Η ενίσχυση λοιπόν της μακροπρόθεσμης μνήμης είναι ένας τρόπος να έρχονται σ’ επαφή με τη «χαμένη ταυτότητα εαυτού» και να αντλούν ικανοποίηση από τη διαδικασία. Επίσης, οι άνθρωποι που αντιμετωπίζουν άνοια βρίσκονται κατά κύριο λόγο σε μια παθητική θέση όπου δέχονται οδηγίες σχεδόν για τα πάντα. Το να τους δίνεται λοιπόν ο λόγος και να τοποθετούνται σε μια ενεργητική θέση αφηγούμενοι ιστορίες από τη ζωή τους μπορεί να τους προσδώσει κίνητρο και αξία. Η διεθνής βιβλιογραφία επισημαίνει τη χρησιμότητα της θεραπείας δι’ Αναμνήσεων σ’ ένα πλαίσιο μη φαρμακευτικής παρέμβασης που συνοδεύει την αγωγή ενός ασθενή που πάσχει από κάποιον τύπο άνοιας (2).

Η εφαρμογή της μεθόδου μπορεί να γίνει τόσο σε ατομικό όσο και σε ομαδικό πλαίσιο. Ατομικά μπορεί να λειτουργήσει ως μια αναδρομή στο παρελθόν η οποία μπορεί να υπενθυμίσει, να αξιολογήσει και να αναδείξει εμπειρίες, όπου στο σήμερα μπορούν να δημιουργήσουν ένα αίσθημα ολότητας, πληρότητας και προσωπικής ταυτότητας. Ένας συντονιστής, εκτός από την αγάπη του για τη συγκεκριμένη πληθυσμιακή ομάδα, χρειάζεται να είναι κατάλληλα εκπαιδευμένος, να έχει κάποια βασικά χαρακτηριστικά και να έχει αναπτύξει ειδικές δεξιότητες απαραίτητες στην εφαρμογή της μεθόδου αυτής. Μέσα από παραδείγματα καλών πρακτικών  αναφέρονται ως πιο σημαντικά χαρακτηριστικά η ενεργητική ακρόαση, η εχεμύθεια, η περιέργεια, η ευαισθητοποίηση, η ενσυναίσθηση, η καλή μνήμη, η αίσθηση του χιούμορ, η προσαρμοστικότητα, η ευελιξία και η φαντασία.

Ομαδικά μέσα από οργανωμένες δραστηριότητες άνθρωποι κοντινής ηλικίας έχουν την ευκαιρία να μοιραστούν μνήμες, να γνωριστούν και να δημιουργήσουν καινούργιες φιλίες. Σε ομαδικού τύπου παρεμβάσεις, κάποιες επιπλέον προϋποθέσεις είναι σημαντικό να λαμβάνονται υπόψιν από τον συντονιστή, όπως η καλή προετοιμασία και η οργανωτικότητα, η σαφήνεια στις οδηγίες, η δημοκρατική προσέγγιση, η δημιουργία ενός κλίματος εμπιστοσύνης, καθώς και ειδικές γνώσεις σχετικά με τη δυναμική των ομάδων αλλά και την εξατομικευμένη φροντίδα.

Τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότερο αξιολογούνται ως σημαντικά τα πλεονεκτήματα της Θεραπείας δι’ Αναμνήσεων στην υγεία και στην κοινωνική ευημερία αυτής της ευάλωτης ομάδας ανθρώπων. Παρακάτω παρατίθεται μια συγκεντρωτική λίστα που αναδεικνύει τη χρησιμότητα της συγκεκριμένης θεραπείας:

¤ Διαμόρφωση αίσθησης ταυτότητας – Η δυνατότητα του μοιράσματος εμπειριών ζωής και η αλληλεπίδραση σ’ ένα υποστηρικτικό περιβάλλον ενισχύει το αίσθημα της ταυτότητας και της γνώσης του εαυτού. Επίσης βοηθάει τους ανθρώπους να ενσωματώσουν τα διαφορετικά κομμάτια της ζωής τους σε μία σημαντική ολότητα.

¤ Αντιμετώπιση της κοινωνικής απομόνωσης – Η απώλεια συντρόφων και στενών φίλων μεγαλώνοντας μπορεί να οδηγήσει σε απόσυρση. Η ένταξη κάποιου σ΄έναν τέτοιο τύπο θεραπείας μπορεί να προσφέρει την ευκαιρία συμμετοχής σε μια ομάδα που μοιράζεται κοινές εμπειρίες ζωής.

¤ Δημιουργία φίλων – Η ευχάριστη επαφή με άλλους ανθρώπους της ίδιας γενιάς που μοιράζονται μνήμες από το παρελθόν μπορεί να δημιουργήσει τη βάση για καινούργιες φιλίες στο παρόν.

¤ Ενίσχυση της αυτοεκτίμησης – Στην αναπόληση ο καθένας είναι ο “ειδικός” της δικής του ζωής και αναγνωρίζεται η ικανότητα του να μεταφέρει τη δική του μοναδική εμπειρία ζωής.

¤ Ενεργοποίηση – Η συμμετοχή σε μια ομάδα που μοιράζεται αναμνήσεις μπορεί να ξυπνήσει πολύ παλιές και “ξεχασμένες” εμπειρίες. Αυτές αποτελούν μέρος μιας προσωπικής ιστορίας και η επαναφορά τους στη μνήμη μπορεί να αποδειχτεί μια ευχάριστη διαδικασία.

¤ Ψυχική ανακούφιση – Σε περίπτωση που οι αποσυρόμενες μνήμες είναι επώδυνες μπορεί να φανεί πολύ βοηθητικό να βρεθούν  άλλοι που μοιράζονται παρόμοια συναισθήματα.

¤ Ανάπτυξη της δημιουργικότητας – Ενθαρρύνοντας τους ανθρώπους να διερευνούν τις μνήμες τους μέσα από διαφορετικές δραστηριότητες εξελίσσεται μια ευχάριστη παραγωγική διαδικασία που τους κάνει να νιώθουν δημιουργικοί.

¤ Ψυχική ενδυνάμωση – Όταν η Θεραπεία δι’ Αναμνήσεων απευθύνεται στην ευάλωτη ομάδα των ασθενών με άνοια μπορεί να ενισχύσει το αίσθημα της αυτοπεποίθησης και της ανεξαρτησίας εστιάζοντας στις δυνατότητες τους και δημιουργώντας ευκαιρίες για επιτυχημένες προσπάθειες.

¤ Ένταξη στην κοινότητα – Το να μοιράζεται ένας άνθρωπος αναμνήσεις με άλλους που έχουν κοινό παρελθόν ενεργοποιεί μια έντονη αίσθηση του ανήκειν στην κοινότητα και την αναγνώριση του ως σημαντικός μέσα σ’ αυτήν.

¤ Κοινωνική ενσωμάτωση – Η αναπόληση και το μοίρασμα αναμνήσεων είναι ένας τρόπος να αγκαλιαστεί η διαφορετικότητα. Φέρνοντας κοντά ανθρώπους διαφορετικής φυλής, κουλτούρας, θρησκείας για να ανταλλάξουν εμπειρίες ζωής καλλιεργείται συνοχή στην κοινότητα.

¤ Δημιουργία αίσθησης ιστορίας – Το να μοιράζεται κάποιος ιστορίες με άλλους της ίδιας γενιάς αλλά και με νεότερους βοηθάει στην ανάπτυξη μιας αίσθησης εαυτού ως μέρος ενός συλλογικού κοινωνικού και ιστορικού γίγνεσθαι.

Η αξία λοιπόν του συγκεκριμένου τύπου παρέμβασης σε αυτές τις πληθυσμιακές ομάδες αναδεικνύεται εκτενώς παραπάνω αλλά και μέσα από τη σχετική πλούσια βιβλιογραφία. Σ’ ένα βάθος  πολλών χρόνων παρατηρείται σημαντική ανάπτυξη στην χρήση της Θεραπείας δι’ Αναμνήσεων σε ηλικιωμένους καθώς και σε ανθρώπους που αντιμετωπίζουν ήπιες ή πιο σοβαρές δυσκολίες με τη μνήμη τους.

Ωστόσο μέσα από μια δική μου οπτική, θα ήθελα ολοκληρώνοντας να αναφέρω γιατί πιστεύω πως αναδρομές στο παρελθόν μπορεί να λειτουργούν ανακουφιστικά σε ανθρώπους όλων των ηλικιών, ιδιαιτέρως κατά τη διάρκεια αυτής της δύσκολης περιόδου που διανύουμε. Είναι πιθανό αρκετοί από εμάς να αισθανόμαστε κάπως “χαμένοι” και αποδυναμωμένοι λόγω της ανασφάλειας που βιώνουμε τελευταία. Ακόμη, φυσιολογικά μπορεί να έχουμε τάσεις φυγής από το εδώ και τώρα κι έντονο αίσθημα νοσταλγίας. Επειδή όμως το παρελθόν μας ανήκει, μπορεί και μας δίνει μια αίσθηση βεβαιότητας και δύναμης, την οποία έχουμε ανάγκη αυτό το διάστημα που δεν ελέγχουμε ως συνήθως τη ζωής μας. Κατά κύριο λόγο η ανάκληση αναμνήσεων μας προκαλεί μια ευχάριστη αίσθηση, ενώ όταν δεν μας διαπερνούν συναισθήματα ευφορίας, η αναπόληση μπορεί να μας προκαλέσει μια ελαφριά μελαγχολία. Σε κάθε περίπτωση η ενθύμηση στιγμών από τη ζωή μας ενισχύει το αίσθημα της ταυτότητας και της γνώσης του εαυτού μας και προσωπικά θα πρότεινα να εμπιστευτούμε αυτή τη διαδικασία γιατί ενδεχομένως να είναι ιαματική…

Bιβλιογραφία

(1) Bluck S. & Levine L. (1998) Reminiscence as autobiographical memory: a catalyst for reminiscence theory development.
DOI: https://doi.org/10.1017/S0144686X9800686

(2) Cuevas P. et al. (2020) Reminiscence therapy for older adults with Alzheimer’s disease: A literature review.
https://doi.org/10.1111/inm.12692

Kim, E. et al. (2020) Evidence-based practice recommendations for working with individuals with dementia: group reminiscence therapy.
https://go.gale.com/ps/anonymous?id=GALE%7CA151704911&sid=googleScholar&v=2.1&it=r&linkaccess=abs&issn=10651438&p=HRCA&sw=w

Woods B. et al. (2018) Reminiscence therapy for dementia.
DOI: 10.1002/14651858.CD001120.pub3.

HaeKyung Jo & Eunju Song Assistant Professor (2015) The Effect of Reminiscence Therapy on Depression, Quality of Life, Ego-Integrity, Social Behavior Function, and Activies of Daily Living in Elderly Patients With Mild Dementia.
DOI: 10.1080/03601277.2014.899830

Klever S. (2013) Reminiscence therapy: Finding meaning in memories.
http://journals.lww.com/nursing/Fulltext/2013/04000/Reminiscence_therapy__Finding_meaning_in_memories.11.aspx

Subramaniam P. & Woods B. (2012) The impact of individual reminiscence therapy for people with dementia: systematic review.
DOI: 10.1586/ern.12.35

Pinquart M. & Forstmeier S. (2012) Effects of reminiscence interventions on psychosocial outcomes: A meta-analysis.
DOI: 10.1080/13607863.2011.651434

Woods B. et al. (2005) Reminiscence therapy for dementia.
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15846613

Brooker D. & Duce L. (2000) Wellbeing and activity in dementia: A comparison of group reminiscence therapy, structured goal-directed group activity and unstructured time.
https://doi.org/10.1080/713649967

* text & photo by Kleopatra Athanasiadou

Γράφοντας για τη συμβολή της τέχνης στην αντιμετώπιση συναισθημάτων που συνδέονται με αβεβαιότητα, απώλεια, πένθος και το φόβο του θανάτου, γνωρίζω πως είναι ένας προσωπικός τρόπος να διαβώ κι εγώ το άγνωστο μονοπάτι στο οποίο βρισκόμαστε όλοι τις τελευταίες εβδομάδες. Επιλέγω συνειδητά να εστιάσω σ’ αυτά που ξέρω για να μπορέσω να αντέξω αυτά που δεν γνωρίζω. Η ιδέα λοιπόν πως η δημιουργία εικόνων μπορεί να λειτουργήσει ανακουφιστικά στη διαχείριση δύσκολων, ίσως και αφόρητων συναισθημάτων, που έχουν να κάνουν με την απώλεια, είναι γνωστές από την εποχή των σπηλαίων. Μέσα από σύμβολα και τελετουργικά οι άνθρωποι παγκοσμίως πενθούν για τις απώλειες τους και παρηγορούνται σε όλα τα χρόνια της ύπαρξης τους. Ακόμη και σε αυτή την πρωτόγνωρη συνθήκη, μικρά παιδιά απ’ όλο το κόσμο ζωγραφίζουν ουράνια τόξα επιθυμώντας μέσα από την απεικόνιση συμβόλων να διατηρήσουν την ελπίδα ζωντανή μέσα στην καταιγίδα. Τα σύμβολα φαίνεται πως ενώ μπορούν να αποδοθούν με πολύ προσωπικό τρόπο, παράλληλα έχουν την ιδιότητα να εκφράσουν κι ένα σύνολο, αποτελώντας μέρος ενός «Συλλογικού Ασυνείδητου» που έχει πει κι ο αγαπημένος ψυχαναλυτής Carl Jung [1].

Όσον αφορά το πένθος, ενώ αυτό συνδέεται εύκολα με τη φυσική απώλεια, δεν σκεφτόμαστε πως συναισθήματα παρόμοια με αυτά που μπορεί να αναδυθούν από το θάνατο κάποιου αγαπημένου μας, μπορούν να προκληθούν και από συμβολικές απώλειες, σαν αυτές που βιώνουμε όλοι τώρα. Αυτή τη περίοδο η στέρηση της κανονικότητας μας, σε συνδυασμό με την ανησυχία για τη νόσο και την επαγγελματική και οικονομική αβεβαιότητα, σίγουρα προκαλεί δυσάρεστα συναισθήματα σε όλους μας, ακόμη κι αν αυτά προκύψουν στον καθένα σε διαφορετικό χρόνο. Έχουμε να πενθήσουμε για πολλά πράγματα αυτή τη στιγμή, από μια βόλτα στο πάρκο, μέχρι το θάνατο ενός αγνώστου που πεθαίνει χιλιάδες μίλια μακρυά από μας. Παράλληλα, έχουμε και λόγους για να νιώθουμε ευγνωμοσύνη αυτή τη περίοδο, όπως συχνά συμβαίνει όταν χάνουμε κάποιον αγαπημένο μας και αναπολούμε την προηγούμενη παρουσία του στη ζωή μας.

Ποια είναι όμως η συμβολή της τέχνης σ΄ όλα αυτά; Το τελευταίο καιρό ακούμε συχνά να γίνονται αναφορές στον ιό σαν τον «αόρατο εχθρό», και μου έρχεται στο μυαλό η φράση του ζωγράφου Paul Klee που έχει πει πως «η τέχνη μπορεί να κάνει το αόρατο, ορατό». Η τέχνη, ναι, μπορεί να προσφέρει πολλές ευκαιρίες, σε αυτή τη περίοδο πένθους που βιώνουμε παγκοσμίως, όχι μόνο για συναισθηματική αποφόρτιση αλλά και για να μας εμπνεύσει να καταγράψουμε, να επεξεργαστούμε, ακόμη και να βρούμε ένα προσωπικό νόημα σ’ αυτό που μας συμβαίνει. Κατά το παρελθόν σε περιόδους κρίσης, οι δημιουργικές διαδικασίες έχουν αποδειχτεί ικανές να μετατρέψουν το φόβο, τον πόνο και το χάος σε κάτι χειροπιαστό, κάτι που μπορούμε ν’ αντέξουμε. Αυτό το διαπιστώνουμε μέσα από σπουδαία έργα τέχνης με παραδείγματα όπως, την Γκουέρνικα του Πικάσο [2] που αποτυπώνει τη φρίκη ενός πολέμου, αλλά και την Έναστρη Νύχτα του Βαν Γκογκ [3] που είναι η πιο διάσημη απεικόνιση της θέας από το κελί του καλλιτέχνη σε μια περίοδο εγκλεισμού του. Ακόμα, δεν μπορώ να μην αναφέρω την Κραυγή του Μουνκ [4], ένα έργο που του έχει αποδοθεί πως συμβολίζει τον υπαρξιακό τρόμο του ανθρώπινου είδους, αλλά και τον Σκεπτόμενο του Ροντέν [5], ένα διάσημο γλυπτό που δείχνει έναν άνθρωπο που στοχάζεται το πεπρωμένο του. Πόσο επίκαιρα αλήθεια φαντάζουν όλα αυτά τα έργα στη παρούσα κατάσταση κρίσης που βιώνουμε; Η τέχνη έχει αποδείξει πως μπορεί να απαλύνει τις πληγές των ανθρώπων από τις μεγάλες συμφορές που κατά καιρούς έχουν βιώσει, και όχι απλώς να τις απεικονίσει.

Με αυτή την πεποίθηση γεννήθηκε και η εικαστική ψυχοθεραπεία, από την ιδέα δηλαδή πως οι δημιουργικές διαδικασίες θα αναδείξουν εικόνες μέσα από μια συμβολική γλώσσα και σ’ ένα προστατευμένο πλαίσιο μπορούν να θεραπεύσουν βιωμένες τραυματικές εμπειρίες. Γενικότερα η διαδικασία της ψυχοθεραπείας, οφείλει να λειτουργεί ως δίοδος αναγνώρισης και έκφρασης συναισθημάτων, όπου χρειάζεται να βρεθούν οι κατάλληλες λέξεις για να μπορέσουν να επικοινωνηθούν. Ως εκ τούτου ο άνθρωπος μπορεί να ανακουφιστεί, και μέσα από αλλαγές να εδραιώσει μια περισσότερο λειτουργική ζωή για τον ίδιον. Ωστόσο, η λεκτική έκφραση επώδυνων συναισθημάτων δεν είναι αυτονόητη για όλους, ειδικά όταν αυτά έχουν προκληθεί μέσα από μεγάλες και απότομες αλλαγές. Σε τέτοιες περιπτώσεις, συχνά οι λέξεις δεν μοιάζουν αρκετές για να δώσουν νόημα στο βίωμα. Πέρα από αυτό όμως, χαρακτηριστικό της λεκτικής έκφρασης είναι και η γραμμική πορεία που ακολουθεί η γλώσσα. Αντιθέτως, η δημιουργική διαδικασία δεν είναι γραμμική και άρα μετά από απρόβλεπτα γεγονότα, που πολλές φορές δεν εξηγούνται λογικά, η καλλιτεχνική έκφραση μπορεί να αποτυπώσει καλύτερα τη συναισθηματική κατάσταση του ατόμου που βάλλεται και ενδεχομένως να το ανακουφίσει.

Αυτή η περίοδος αστάθειας και ανησυχίας, την οποία καθολικά βιώνει όλη η ανθρωπότητα, σίγουρα δεν είναι εύκολο να εξηγηθεί μόνο με τη λογική, όσα αξιόπιστα επιστημονικά άρθρα κι αν διαβάσουμε. Ίσως να έχουμε αμφιθυμία από κύματα μελαγχολίας και αισιοδοξίας που μας διαπερνούν. Κανείς μας δεν μπορεί να αποδεχτεί αβίαστα πως το πρωτόγνωρο φαινόμενο της κοινωνικής απομόνωσης είναι αυτή τη στιγμή μια επιτακτική ανάγκη, ευεργετική για την υγεία. Αυτό όμως είναι το παράδοξο που ζούμε και ενώ συγκρουόμαστε μαζί του, πρέπει να το διαχειριστούμε, να το αντέξουμε και αν μπορέσουμε να το νοηματοδοτήσουμε κάποια στιγμή. Η τέχνη σε όλο αυτό μπορεί να είναι σύμμαχος, μιας και συχνά ο σκοπός της, άμεσος ή έμμεσος, είναι να μας ξαφνιάζει με παράδοξους τρόπους.

Εγώ από τη θέση της ψυχοθεραπεύτριας μέσω τέχνης πρεσβεύω τα εικαστικά, ωστόσο κι άλλες μορφές τέχνης μπορούν να λειτουργήσουν εξίσου παρηγορητικά αυτή τη περίοδο. Θα ήθελα λοιπόν κλείνοντας να σας προτρέψω, κι εμένα μαζί με εσάς, σε δημιουργικούς τρόπους έκφρασης, όχι όμως με στόχο να παραμείνουμε παραγωγικοί μέσα σε αυτή την περίοδο κρίσης. Το ζητούμενο είναι να μπορέσουμε να εκφράσουμε συναισθήματα που έχουν ήδη προκληθεί ή θα προκληθούν από την απώλεια μιας κανονικότητας, αυτής της ξεχωριστής, προσωπικής μας κανονικότητας που όλοι βιώναμε μέχρι το ξέσπασμα της πανδημίας. Όλοι είμαστε μέσα σε δίνη αυτή τη περίοδο, όλοι μας έχουμε χάσει κάτι και πενθούμε γι’ αυτό… αλλά χρειάζεται να σκεφτόμαστε πως αυτό που μοιάζει σήμερα με «μαύρη τρύπα», όταν κάνει το κύκλο του θα είναι μια ανάμνηση, μέρος της συλλογικής μας ιστορίας.

1. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με το Συλλογικό Ασυνείδητο («Collective Unconscious») www.cgjungpage.org/learn/jung-lexicon#collectiveunconscious
2. «Γκουέρνικα», Πάμπλο Πικάσο, 1937, λάδι σε καμβά, 3,54 x 7,82μ., Μαδρίτη www.pablopicasso.org/guernica.jsp
3. «‘Eναστρη νύχτα», Βίνσεντ βαν Γκογκ, 1889, λάδι σε μουσαμά, 73,7 x 92,1εκ., Νέα Υόρκη www.vangoghgallery.com/painting/starry-night.html
4. «Η Κραυγή», Έντβαρτ Μουνκ, 1893, ελαιογραφία, 35,5 x 25,4εκ., Όσλο www.munchmuseet.no/en/munch
5. «Ο σκεπτόμενος», Ζαν Μπατίστ Ροντέν, 1882, άγαλμα από ορείχαλκο, αρχικό μέγεθος: 71,5εκ. (ύψος), Παρίσι www.musee-rodin.fr/en/collections/sculptures/thinker

* text & art by Kleopatra Athanasiadou