«Τι κάνεις εκεί ντυμένος βασιλιάς;» ρωτάει μαμά τον 5χρονο γιο της, «Ντύθηκα βασιλιάς για να πολεμήσω τον κορωνοϊό στα ίσα βρε μαμά!»
Η φαντασία των παιδιών είναι το πιο σπουδαίο πράγμα! Αναπαράγοντας τα λόγια του Άλμπερτ Αϊνστάιν δεν μπορώ παρά να συμφωνήσω πως «η φαντασία είναι πιο σημαντική από τη γνώση». Όταν ένα παιδί απορεί «Ο κορωνοϊός είναι ο γιος του βασιλιά και είναι τόσο δυνατός;» διερευνά την κατάσταση που βιώνει. Όταν πάλι ρωτάει «Έστειλες μήνυμα στον κορωνοϊό για να πάμε βόλτα;» εξερευνεί τους συσχετισμούς. Κι όταν αναρωτιέται «Ο κορωνοϊός γύρισε πίσω στη χώρα του τη Κίνα και μπορούμε τώρα να βγούμε πάλι έξω;» δοκιμάζει πιθανότητες και λύσεις.
Η φαντασία δημιουργεί χώρο γι’ αυτό που δεν έχουμε σκεφτεί μέχρι τώρα, γι’ αυτό που είναι έξω από την πεπατημένη, πέρα από τον συμβατικό τρόπο σκέψης· εκεί αναδύεται η προοπτική και μεγάλο μέρος της γνώσης. Η περιέργεια μας κάνει να θέλουμε να μάθουμε, να αναγνωρίσουμε τι μας συμβαίνει. Είναι γεγονός πως τα παιδιά ανακαλύπτουν τον κόσμο μέσα από το συμβολικό παιχνίδι και άλλες δημιουργικές διαδικασίες.
Γνωρίζουμε πως τα νήπια ενώ από την ηλικία των 2,5 ετών ξεχωρίζουν το πραγματικό από το φανταστικό, στο παιχνίδι τους το ξεχνούν ή δεν τους είναι σημαντικό. Το ίδιο συμβαίνει και στη ζωγραφική τους, όπου δράκοι, νεράιδες και βασιλιάδες μπορεί να παραμείνει αγαπημένο τους θέμα, ακόμα και σε μεγαλύτερες ηλικίες. Το ελεύθερο-δημιουργικό-συμβολικό παιχνίδι και η επαφή με υλικά-χρώματα-σύμβολα, καλλιεργούν στα παιδιά δημιουργική και κριτική σκέψη. Ακόμα, τα παραμύθια, οι ιστορίες που δημιουργούν τα ίδια τα παιδιά, οι αφηγήσεις τους, μπορούν να λειτουργήσουν εξαιρετικά ως λεκτικές δραστηριότητες που βοηθούν στην εξέλιξη αλλά και τη διατήρηση της φαντασίας.
Συχνά η τυπική διαδικασία ανάπτυξης της γνώσης μέσα από το σχολείο και η σχετική αγωνία για κατάκτηση ικανοτήτων γίνονται αιτίες να υποβιβάζεται η ανατροφοδότηση της φαντασίας και η αξιοποίησή της. Στην περίοδο που διανύουμε, με τα παιδιά συνέχεια στο σπίτι, ίσως να τα παρατηρήσαμε περισσότερο και να είχαμε την ευκαιρία να αναγνωρίσουμε τη δύναμη της φαντασίας μέσα από το παιχνίδι και τις ευκαιρίες που δίνει για γνώση. Μέσα από την παιγνιώδη τους διάθεση τα παιδιά μπορούν να μάθουν αβίαστα σχεδόν τα πάντα καθώς και να επεξεργαστούν σύνθετες πληροφορίες με ασφάλεια.
Το παιχνίδι ως ένα ασφαλές μέρος. Σ’ αυτό το δεύτερο μέρος και προσεγγίζοντας περισσότερο το παιχνίδι θα ήθελα να επισημάνω την προστασία που αυτό παρέχει σ΄ένα παιδί που μεγαλώνει. «Αν τα παιδιά νιώθουν ασφαλή μπορούν να πάρουν ρίσκα, να θέσουν ερωτήσεις, να κάνουν λάθη, να μάθουν να εμπιστεύονται, να μοιραστούν τα συναισθήματά τους, να αναπτυχθούν και να ωριμάσουν», μέσα από τα λόγια του Alfie Kohn, Αμερικάνου συγγραφέα σε θέματα εκπαίδευσης και γονεϊκότητας.
Το παιχνίδι για το ανθρώπινο είδος, και όχι μόνο, είναι ζωτικής σημασίας για πολλούς λόγους. Δεν είναι απλά ένα μέσο για να ανακαλύψει το παιδί τον κόσμο, αλλά όπως είπαμε είναι ένας τρόπος να επικοινωνήσει, να βιώσει συναισθήματα, να δοκιμάσει συμπεριφορές, να μάθει σταδιακά να ελέγχει τον εαυτό του και άρα την ίδια του τη ζωή. Μέσα απ’ αυτό τα παιδιά αναπτύσσουν πολλές ικανότητες, όπως σωματικές, γνωστικές, συναισθηματικές, κοινωνικές, ηθικές, κτλ. Ακόμα, παίζοντας, μαθαίνουν να λύνουν προβλήματα και να προτείνουν καινοτόμες λύσεις.
Ανάμεσα στα πολλά που προσφέρει το παιχνίδι, προσωπικά ξεχωρίζω τρεις αρετές του και πιστεύω πως αυτές αποκαλύπτουν το εύρος της δύναμης του:
- μπορεί να καλλιεργηθεί η ικανότητα αυτορύθμισης σε διαφορετικούς τομείς, π.χ. σκεφτείτε το παιχνίδι με τις μουσικές καρέκλες, όπου το παιδί πρέπει να σκεφτεί πως να κινηθεί για να κερδίσει αλλά και να μην χτυπήσει τους άλλους καθώς και να αντέξει συναισθηματικά το γεγονός πως έχασε και έμεινε το μόνο όρθιο.
- μπορεί να αναπτυχθεί η ψυχική ανθεκτικότητα, π.χ. φανταστείτε ένα κάστρο από ξύλινα τουβλάκια που γκρεμίζεται μπροστά στα μάτια ενός παιδιού που μόλις έχει τελειώσει την κατασκευή του και τρέχει να την δείξει σε κάποιον.
- μπορεί να βοηθήσει στη διαχείριση φόβων και καταστάσεων που δυσκολεύουν, π.χ. το πολύ επίκαιρο, όπου το παιδί ντύνεται βασιλιάς και μέσα από το συμβολικό παιχνίδι θέλει να πολεμήσει τον γιο κάποιου άλλου βασιλιά, τον “Κορωνοϊό” στον οποίο έχει δώσει σάρκα και οστά.
Όλα τα παραπάνω όμως δεν μπορούν να συμβούν αν το παιδί δεν νιώθει ασφάλεια όταν παίζει. Στη συνέχεια αναφέρονται κάποια βασικά χαρακτηριστικά του παιχνιδιού και αναδεικνύονται οι λόγοι που αυτή η διαδικασία αποτελεί το πλέον ασφαλές μέρος για να αναπτυχθεί ένα παιδί ολιστικά.
Σύμφωνα με τον Peter Gray (1) το παιχνίδι για να οριστεί ως τέτοια δραστηριότητα οφείλει να έχει κάποια βασικά χαρακτηριστικά, τα οποία περιλαμβάνονται στις περισσότερες λίστες των ειδικών μελετητών επί του θέματος, και είναι τα εξής:
- να είναι ελεύθερη επιλογή των παιδιών σε σχέση με το «τι» και το «πότε»
- να έχει εσωτερικά κίνητρα, χωρίς να έχει σημασία το αποτέλεσμα και η ανταμοιβή
- να κατευθύνεται από εσωτερικούς κανόνες, να έχει δομή αλλά και ευελιξία
- να έχει φαντασία, να κρατάει μια απόσταση από την πραγματικότητα
- να παραμένει το παιδί ενεργητικό μέσα σ’ αυτό και να το απολαμβάνει χωρίς στρες
…δηλαδή να μην παραλειφθεί να ειπωθεί πως πάνω απ’ όλα παιχνίδι σημαίνει διασκέδαση!
Παρακάτω, σημαντικό είναι να γίνει μια αναφορά και στη στάση των γονιών, οι οποίοι σήμερα, περισσότερο από ποτέ, εμπλέκονται στο παιχνίδι των παιδιών. Αυτό συμβαίνει μέσα από τις επιλογές που κάνουν, τα ερεθίσματα που παρέχουν, την ελευθερία που προσφέρουν και την αλληλεπίδραση που έχουν παίζοντας με τα παιδιά τους. Επιπλέον, τώρα δίνεται μια σπάνια ευκαιρία όπου τα παιδιά μπορούν να παίξουν και να μάθουν μαζί με τους γονείς σ’ ένα σπίτι το οποίο στην παρούσα συνθήκη εκ των πραγμάτων μετατρέπει τα δωμάτια σε “γωνιές μάθησης”, από την κουζίνα και τη μαγειρική, το μπάνιο και τα πειράματα με νερά και σαπούνια, τα υπνοδωμάτια με τις ιστορίες κ.ά.
Αυτή είναι και η μεγαλύτερη συμβολή των γονιών, να μπορούν δηλαδή να αναγνωρίσουν τι είναι παιχνίδι και να το εμπιστευτούν ως ένα ασφαλές μέρος όπου το παιδί θα μάθει, θα διασκεδάσει, θα εξελιχθεί, ενώ πολύ συχνά κι από μόνο του θα το αξιοποιήσει στην αντιμετώπιση δύσκολων συναισθημάτων.
Ευχές, κατάρες και όνειρα στο θεραπευτικό παιχνίδι. Στην τρίτη και τελευταία ενότητα θα ήθελα να αναφερθώ σύντομα και στην παιγνιοθεραπεία (play therapy). «Μπες μέσα στο παιχνίδι των παιδιών και θα βρεις το μέρος όπου το μυαλό, η καρδιά και η ψυχή τους συναντιέται» έχει πει η Virginia Axline (2), Αμερικανίδα ψυχολόγος και εξειδικευμένη στο μη κατευθυντικό θεραπευτικό παιχνίδι (non-directive play therapy).
Για τις περιπτώσεις λοιπόν αυτές όπου τα παιδιά βρίσκονται σ’ ένα θεραπευτικό πλαίσιο το ελεύθερο παιχνίδι μπορεί και πάλι να λειτουργήσει ως ένα μέσο για να νοηματοδοτήσουν τον κόσμο που ανήκουν και την θέση τους μέσα σ’ αυτόν. Το παιδί εξερευνά το χώρο και τα διαθέσιμα αντικείμενα και όταν αρχίσει να αλληλεπιδρά δύναται να δημιουργήσει ένα φανταστικό κόσμο. Εκεί το παιδί γίνεται αφηγητής ιστοριών και πρωταγωνιστής στα δικά του έργα. Ο ψυχοθεραπευτής είναι ο ενεργός ακροατής ενώ μπορεί και ο ίδιος να λάβει μέρος στις φανταστικές ιστορίες.
Ο θεραπευτικός χώρος χρειάζεται να είναι ένα ασφαλές αλλά ταυτόχρονα περιπετειώδες μέρος, όπου ευχές, κατάρες και όνειρα είναι καλοδεχούμενα κι όπου το παιδί μπορεί να νιώσει εμπιστοσύνη πως αυτά που θα πει δε θα κριθούν, αντιθέτως θα ακουστούν μ’ έναν ενεργητικό τρόπο και θα χρησιμοποιηθούν προς όφελος του.
Το παιχνίδι ως θεραπευτικό μέσο δίνει τη δυνατότητα στο παιδί να δημιουργήσει μύθους μέσα από τους οποίους μπορεί να επεξεργαστεί απευθείας τους φόβους και τις αγωνίες του και να αναζητήσει την ελπίδα. Ο φαντασιακός αυτός κόσμος συχνά είναι ένα μέρος μετάβασης που θα οδηγήσει το παιδί να κατανοήσει καλύτερα αυτά που συμβαίνουν στην πραγματική του ζωή και θα το βοηθήσει να αντιμετωπίσει ψυχοκοινωνικές προκλήσεις που συχνά προκύπτουν στην καθημερινότητά του. Ακόμα, έχει ευκαιρίες να αναπτύξει δεξιότητες όπως η ενσυναίσθηση και η αυτορύθμιση των συναισθημάτων του, καθώς και να υποστηριχθεί στην κοινωνική του ένταξη και στον περιορισμό τυχών επιθετικών συμπεριφορών.
Στο θεραπευτικό παιχνίδι η δημιουργία φανταστικών ιστοριών, αντιστοίχως όπως και στην εικαστική θεραπεία (art therapy) η δημιουργία εικόνων, μπορεί να λειτουργήσει σαν ένας καθρέφτης του κόσμου του παιδιού, όπου όταν μπορέσει να δει το είδωλό του θα είναι και πιο πιθανό να το αποδεχτεί.
Αυτά και άλλα πολλά είναι το παιχνίδι, μία συνθήκη με πολλές διαφορετικές μορφές που υπάρχει στη ζωή μικρών και μεγαλύτερων παιδιών και προσφέρει απλόχερα και με ασφάλεια μόνο ευκαιρίες. Ας τις αναζητήσουμε…
Bιβλιογραφία:
(1) Peter Gray (2013) Free to Learn: Why Unleashing the Instinct to Play Will Make Our Children Happier, More Self-Reliant, and Better Students for Life, Basic Books
(2) Virginia Axline (1991) Play Therapy, Random House USA Inc
