Play therapy – Παιγνιοθεραπεία

Άνθρωπος σταθμός: Virginia Axline
Για κάποια παιδιά το ελεύθερο παιχνίδι μέσα σ’ ένα θεραπευτικό πλαίσιο μπορεί να είναι ένα μέσο για να νοηματοδοτήσουν τον κόσμο που ανήκουν. Το παιδί εξερευνά το χώρο και τα διαθέσιμα αντικείμενα και όταν αρχίσει να αλληλεπιδρά δύναται να δημιουργήσει ένα φανταστικό κόσμο. Εκεί το παιδί γίνεται αφηγητής ιστοριών και πρωταγωνιστής στα δικά του έργα. Ο ψυχοθεραπευτής είναι ο ενεργός ακροατής ενώ μπορεί και ο ίδιος να λάβει μέρος στις φανταστικές ιστορίες. Ο θεραπευτικός χώρος χρειάζεται να είναι ένα ασφαλές αλλά ταυτόχρονα περιπετειώδες μέρος, όπου ευχές, κατάρες και όνειρα είναι καλοδεχούμενα, όπου το παιδί μπορεί να νιώσει εμπιστοσύνη πως αυτά που θα πει δε θα κριθούν, αντιθέτως θα ακουστούν μ’ έναν ενεργητικό τρόπο και θα χρησιμοποιηθούν προς όφελος του.

Το παιχνίδι ως θεραπευτικό μέσο δίνει τη δυνατότητα στο παιδί να δημιουργήσει μύθους μέσα από τους οποίους μπορεί να επεξεργαστεί απευθείας τους φόβους και τις αγωνίες του και να αναζητήσει την ελπίδα. Ο φαντασιακός αυτός κόσμος συχνά είναι ένα μέρος μετάβασης που θα οδηγήσει το παιδί να κατανοήσει καλύτερα αυτά που συμβαίνουν στην πραγματική του ζωή και να αντιμετωπίσει ψυχοκοινωνικές προκλήσεις που συχνά προκύπτουν στην καθημερινότητά του. Ακόμα, έχει ευκαιρίες να αναπτύξει δεξιότητες όπως η ενσυναίσθηση και η αυτορύθμιση των συναισθημάτων του, καθώς και να υποστηριχθεί στην κοινωνική του ένταξη και στην εξάλειψη επιθετικών συμπεριφορών. Στο θεραπευτικό παιχνίδι η δημιουργία φανταστικών ιστοριών, όπως στην εικαστική θεραπεία η δημιουργία εικόνων, μπορεί να λειτουργήσει σαν ένας καθρέφτης του κόσμου του παιδιού, όπου εάν μπορέσει να δει το είδωλό του είναι πιο πιθανό να το αποδεχτεί.

Sandplay therapy – Θεραπεία μέσω της άμμου

Άνθρωποι σταθμοί: Margaret Lowenfeld, Dora Kalff
Η θεραπεία μέσω της άμμου είναι ένα μέσο που απευθύνεται σε όλες τις ηλικίες. Χρησιμοποιείται για τη δημιουργία εικόνων και ως χώρος δράσης, γι’ αυτό και κάποιοι υποστηρίζουν πως τοποθετείται κάπου μεταξύ της εικαστικής ψυχοθεραπείας και της παιγνιοθεραπείας.

Παρόλο που η χρήση της γίνεται όλο και πιο γνωστή δεν είναι αναγνωρισμένη ως μία ξεχωριστή θεραπευτική προσέγγιση, μπορεί όμως να λειτουργήσει συμπληρωματικά ως ένα εργαλείο έκφρασης στη θεραπευτική διαδικασία. Ακολουθώντας τη μέθοδο της Kalff η διαδικασία έχει συνήθως ως εξής: Αφού δημιουργηθεί η εικόνα μέσα στο δοχείο, δίνεται ο χρόνος για να ειπωθεί η ιστορία πίσω από την εικόνα. Στη συνέχεια και αν είναι επιθυμητό μπορούν να γίνουν αλλαγές στην εικόνα. Αυτές οι μετακινήσεις συμβολίζουν και τις προοπτικές αλλαγής του θεραπευόμενου στη πραγματική ζωή.

Το δοχείο με την άμμο μπορεί να χρησιμοποιηθεί αποκλειστικά με την άμμο, με την άμμο και νερό, με μικρές φιγούρες παιχνίδια, με μινιατούρες αντικείμενα και με φυσικά υλικά όπως π.χ. κοχύλια, πέτρες κτλ. Στα παιδιά δίνει περισσότερες επιλογές στο θεραπευτικό παιχνίδι, και έχει αναδειχθεί η αποτελεσματικότητά της κυρίως σε παιδιά που μεγαλώνοντας αντιμετωπίζουν δυσκολίες στην οργάνωση ή έχουν βιώσει κάποια τραυματική εμπειρία στην ζωή τους. Στους ενήλικες λειτουργεί συχνά ως ευκαιρία για δημιουργικό παιχνίδι και παρουσιάζει δυνατότητες πειραματισμού και έκφρασης, όπου λόγω των φυσικών ορίων του δοχείου μπορούν να κινηθούν με μεγαλύτερη ασφάλεια. Στην ύστερη ενήλικη ζωή, σε ανθρώπους με διαταραχές μνήμης ή άνοια, που συχνά η νοητική τους κατάσταση μοιάζει χαοτική, η θεραπεία μέσω της άμμου μπορεί να λειτουργήσει ως ένας αισθητηριακός συμβολικός χώρος διερεύνησης, που μέσα στα πλαίσια του δοχείου μπορούν να βιώσουν ανακουφιστικά μια εμπειρία περισσότερο οργανωμένη.

Θεραπευτική Αφήγηση

Άνθρωποι σταθμοί: Michael White, David Epston
Η αφήγηση χαρακτηρίζεται ως μία κοινωνική δραστηριότητα που βασικός της στόχος είναι η επικοινωνία, το μοίρασμα, η αλληλεπίδραση και η ανάπτυξη σχέσεων. Παράλληλα δημιουργεί και μία βιωματική εμπειρία συχνά εξίσου σημαντική για τον αφηγητή και το ακροατήριό του. Είναι πράξη τόσο παλιά όσο η ζωγραφική των σπηλαίων, αλλά συγχρόνως τόσο καινούργια μιας και όλοι οι άνθρωποι στο εδώ και τώρα μπορούμε να πούμε, να ακούσουμε και να μάθουμε μέσα από μία ιστορία. Στη δική μου πρακτική, ακολουθώντας τη βασική δομή της εικαστικής θεραπείας με την τριγωνική σχέση θεραπευτή-δημιουργού-εικόνας, χρησιμοποιώ τη θεραπευτική αφήγηση ως ένα μέσο επικοινωνίας όπου συνυπάρχουν ο θεραπευτής/ακροατής, ο αφηγητής και η ιστορία, η συχνά  έχει στόχο να προσεγγίσει μια επώδυνη εμπειρία. Η χρήση της αφήγησης ως θεραπευτικό εργαλείο προσφέρει ευκαιρίες κατανόησης του εσωτερικού κόσμου του ατόμου αλλά και την αλληλεπίδρασή του με τους σημαντικούς άλλους στο κοινωνικό του περιβάλλον.

Σύμφωνα με τις αρχές της εξελικτικής ψυχολογίας ο άνθρωπος εξελίσσεται καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του και μέσα από την οπτική της αφήγησης, τη λεγόμενη «αφηγηματική στροφή», ονομασία δοσμένη από θεραπευτές ψυχοδυναμικής και συστημικής προσέγγισης το άτομο οργανώνει την εμπειρία του κατασκευάζοντας ιστορίες. Ξεκινώντας λοιπόν νωρίς, από τη νηπιακή ηλικία, μέχρι και σε ανθρώπους τρίτης και τέταρτης ηλικίας, η χρήση των ιστοριών σ’ ένα θεραπευτικό πλαίσιο μπορεί να λειτουργήσει συμπληρωματικά με τη δημιουργία εικόνων. Οι αφηγήσεις ιστοριών μπορούν να ανακαλέσουν πληροφορίες από το ασυνείδητο και να ενσωματώσουν στο τώρα περιπεπλεγμένες εμπειρίες, προσφέροντας έτσι στο θεραπευόμενο ευκαιρίες για αίσθημα συνοχής του «είμαι» και του «ανήκειν».

Θεραπευτική Γραφή / Art – Journaling

Άνθρωπος σταθμός: James Pennebaker, Kathleen Adams
Αρχικά είναι σημαντικό να επισημανθούν συνοπτικά τα κοινά και οι διαφορές μεταξύ δημιουργικής γραφής (ΔΓ) και θεραπευτικής γραφής (ΘΓ). Παρόλο που οι δύο τύποι γραφής έχουν παρόμοια δομή και η ΘΓ αντλεί ιδέες και τεχνικές από την ΔΓ, τα κίνητρα και οι στόχοι είναι διαφορετικοί. Επίσης η ΘΓ είναι πλαισιωμένη πάντα από κάποιον επαγγελματία υγείας και μπορεί να προταθεί ως επικουρική σε κάποια βασική θεραπεία κατά τη διαμόρφωση ενός εξατομικευμένου πλάνου φροντίδας.

Σε χώρες όπως η Αγγλία και η Αμερική έχουν την ΘΓ ενταγμένη ως θεραπευτικό εργαλείο στο σύστημα υγείας τους. Ένα ακόμη κοινό είναι πως και στις δύο περιπτώσεις δεν χρειάζεται κάποια προηγούμενη εμπειρία η ειδική ικανότητα στην γραφή.

Η θΓ λειτουργεί παρομοίως με τους ελεύθερους συνειρμούς στην ψυχαναλυτική πρακτική, αλλά σε γραπτό λόγο. Όπως αναφέρθηκε για την θεραπευτική αφήγηση, έτσι και στη θεραπευτική γραφή, σκέψεις και μνήμες από το ασυνείδητο ανασύρονται στο συνειδητό επίπεδο και αυτή η διαδικασία μπορεί να λειτουργήσει αυτογνωσιακά και/ή θεραπευτικά. Με προσιτά εργαλεία όπως το χαρτί και το μολύβι, αυτή η διαδικασία ενεργοποιεί και κινητοποιεί μία εσωτερική διαδικασία, η οποία μπορεί να μείνει εντελώς προσωπική, να εξωτερικευτεί στο συντονιστή/θεραπευτή και στην ομάδα, αν πρόκειται για κάποιο workshop, ή ακόμη και να δημοσιευτεί.

Το ημερολόγιο τέχνης είναι ένα εύχρηστο αυτογνωσιακό εργαλείο που συνθέτει τη δημιουργία εικόνων με τη γραφή. Είναι συχνά ένας τρόπος που μπορεί κάποιος να δώσει συνέχεια στις διεργασίες που κινητοποιούνται κατά την εικαστική θεραπεία, και να λειτουργήσει ως μεταβατικό αντικείμενο. Συστήνεται ως ιδιαίτερα αποτελεσματικό σε εφήβους, και ενήλικες που αντιμετωπίζουν κάποια σοβαρό πρόβλημα υγείας ή έχουν βιώσει κάποια σημαντική απώλεια.

Reminiscence Therapy – Θεραπεία δια των αναμνήσεων

Άνθρωπος σταθμός: Robert Butler
Η αναπόληση, είναι η ενέργεια της ανάκλησης αναμνήσεων και είναι μία φυσιολογική συνηθισμένη διαδικασία για τους περισσότερους ανθρώπους και σε όλες τις ηλικίες. Σε μεγαλύτερες ηλικίες που συνήθως ο κοινωνικός κύκλος στενεύει, οι άνθρωποι συχνά μένουν μόνοι με τις μνήμες τους. Η θεραπεία δια των αναμνήσεων είναι μια ειδική τεχνική που εμπεριέχει όλες τις αισθήσεις για την ανάδειξη μνημών, η επανασυλλογή και το μοίρασμα των οποίων μπορεί να αποδειχτεί μια ιδιαίτερα ανακουφιστική, οργανωμένη και δομημένη εμπειρία. Συχνά, μεταξύ άλλων ερεθισμάτων, φωτογραφίες και φωτογραφικά άλμπουμ χρησιμοποιούνται για μια αναδρομή πίσω στα σημαντικά γεγονότα.

Αυτή η διαδικασία μπορεί να γίνει τόσο σε ατομικό όσο και σε ομαδικό πλαίσιο. Ατομικά μπορεί να λειτουργήσει ως η αναδρομή στο παρελθόν η οποία μπορεί να υπενθυμίσει, να αξιολογήσει, να υπογραμμίσει, να διαγράψει και να αναδείξει εμπειρίες που στο σήμερα δημιουργούν ένα αίσθημα ολότητας και πληρότητας. Στην ομάδα, μέσα από οργανωμένες δραστηριότητες, άνθρωποι κοντινής ηλικίας έχουν την ευκαιρία να μοιραστούν μνήμες, να γνωριστούν και να δημιουργήσουν καινούργιες φιλίες.

Επίσης άνθρωποι που αντιμετωπίζουν ήπιες διαταραχές στη μνήμη τους, νόσο Alzheimer ή άλλου τύπου άνοια μπορούν να επωφεληθούν από αυτήν την τεχνική. Στις περισσότερες περιπτώσεις η μνήμη των πρόσφατων γεγονότων είναι αυτή που πρώτη παρουσιάζει τις μεγαλύτερες δυσκολίες, οπότε η ενίσχυση της μακροπρόθεσμης μνήμης είναι γι’ αυτούς τους ανθρώπους που βρίσκονται σε ευάλωτη θέση ένας τρόπος να έρχονται σ’ επαφή με τη «χαμένη ταυτότητα εαυτού» και να αντλούν ικανοποίηση από τη διαδικασία. Η πιο πρόσφατη διεθνής βιβλιογραφία επισημαίνει τη χρησιμότητα της θεραπείας των αναμνήσεων σ’ ένα πλαίσιο μη φαρμακευτικής παρέμβασης που χρειάζεται να συνοδεύει τη φαρμακευτική αγωγή ενός ασθενή με κάποιον τύπο άνοιας.

Phototherapy – Η φωτογραφία στη θεραπεία

Άνθρωπος σταθμός: Judi Weiser
Συνήθως στην πρακτική και στην τέχνη της φωτογραφίας, όπως άλλωστε και στις εικαστικές τέχνες, είναι τρεις οι κεντρικές θέσεις, το υποκείμενο (αυτός που φωτογραφίζει), το αντικείμενο (το θέμα της φωτογράφησης) και ο θεατής.

Η φωτογραφία μπορεί να λειτουργήσει θεραπευτικά όπως και οι εικαστικές τέχνες, μιας και είτε είναι τραβηγμένη από τον ίδιο το θεραπευόμενο είτε είναι επιλεγμένη, δεν παύει να εμπεριέχει ενέργεια, επένδυση και προβολή του εσωτερικού κόσμου στο εξωτερικό αντικείμενο. Λόγω του ρεαλιστικού στοιχείου που φέρει η φωτογραφία, το συμβολικό με το αναλογικό συχνά συγχωνεύονται. Στη θεραπεία μέσω τέχνης η χρήση φωτογραφιών μπορεί να διευκολύνει άτομα, που ενώ έχουν δημιουργική διάθεση, αντιστέκονται να πειραματιστούν με τα παραδοσιακά υλικά λόγω προκαταλήψεων περί της καλλιτεχνικής τους ικανότητας.

Ακολουθώντας τη θεωρία του constructivism, σύμφωνα με την οποία το άτομο αποκτάει γνώση και νοηματοδοτεί τη ζωή του μέσα από βιωματικές εμπειρίες, χρησιμοποιώ τις φωτογραφίες θεραπευτικά ως ένα μέσο που δεν αποτυπώνει απλώς στιγμές και μνήμες αλλά τις κατασκευάζει. Οι φωτογραφίες μπορούν να φωτίσουν ιστορίες από το παρελθόν που δεν έχουν ειπωθεί αλλά και να δώσουν αφορμές για τη δημιουργία καινούργιων εικόνων που θα πλαισιώσουν το παρόν. Είναι ένα μέσο στο οποίο έχει πλέον πρόσβαση το ευρύ κοινό (ακόμη και μέσω του κινητού τηλεφώνου), ενώ παράλληλα έχει πολλές δυνατότητες και είναι πολυφωνικό.