Η θετική επίδραση που έχει η ενασχόληση με τις τέχνες στην υγεία, στην ευτυχία και στη γενικότερη ευεξία του ανθρώπου δεν είναι προφανώς η πρώτη φορά που γράφεται. Αντιθέτως, πηγαίνει μακριά πίσω στα χρόνια, από τότε δηλαδή που εμφανίστηκαν οι πρώτες μορφές τέχνης και αναγνωρίστηκαν ως τέτοιες. Από τους πρώτους πολιτισμούς κιόλας η αισθητική σε αντικείμενα και περιβάλλοντες χώρους καθώς και ο ρυθμός της κίνησης και της μουσικής θεωρείται πως συνέβαλαν στη δημιουργία αρμονίας μεταξύ των ανθρώπινων συστημάτων και του περιβάλλοντος, γεγονός που αξιολογείται ως σημαντικό για τη διατήρηση της υγείας.
Αρχαίοι Έλληνες όπως ο Αριστοτέλης, «ο δάσκαλος του ευ ζην» κατά τα λεγόμενα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, έχει μιλήσει για την τέχνη του να ζεις καλά, επιτυγχάνοντας την ισορροπία μεταξύ σωματικής και ψυχικής υγείας, βιώνοντας έτσι την ευδαιμονία. Προς κατάκτηση αυτού του ύψιστου αγαθού η συνεισφορά των τεχνών μοιάζει να είναι καθοριστική. Ενώ ήδη πριν 3.000 χρόνια στην αρχαία Ελλάδα επικρατούσε μια ολιστική αντιμετώπιση στα θέματα της υγείας, τον προηγούμενο αιώνα υπερίσχυσε το ιατροκεντρικό μοντέλο, και μόλις τα τελευταία χρόνια σε παγκόσμιο επίπεδο έχει γίνει στροφή, και τόσο η υγεία όσο και η ασθένεια έχουν αρχίσει πάλι να προσεγγίζονται ολιστικά. Πλέον δηλαδή λαμβάνονται υπόψη όλοι οι παράγοντες, σωματικοί, ψυχολογικοί, κοινωνικοί και πνευματικοί τόσο στην πρόληψη όσο και στη θεραπεία ενός ασθενή. Παράλληλα τα τελευταία χρόνια αναγνωρίζονται όλο και περισσότερο οι ευεργετικές ιδιότητες των τεχνών στην εφαρμογή αυτής της ολιστικής προσέγγισης.
Η ενεργός συμμετοχή στις εικαστικές και παραστατικές τέχνες, η μουσική ο χορός, τα γράμματα, αλλά και πιο σύγχρονα εργαλεία έκφρασης όπως η δημιουργική γραφή και το storytelling, μπορούν να βοηθήσουν όχι μόνο σ’ ένα γενικότερο πλαίσιο τον κόσμο να νιώθει καλύτερα αλλά και να στοχεύσουν σε ειδικούς πληθυσμούς. Υπάρχουν πολλά παραδείγματα σε συγκεκριμένα πλαίσια, όπως δομές ψυχικής υγείας, νοσοκομεία, κέντρα ημέρας, κλινικές, οίκοι ευγηρίας, ξενώνες ανακουφιστικής φροντίδας όπου μέσα από ειδικές μελέτες αναγνωρίζεται πλέον ευρέως πως άνθρωποι που αντιμετωπίζουν κάποια ψυχική ή σωματική ασθένεια μπορούν να ωφεληθούν τόσο σε επίπεδο πρόληψης όσο και θεραπείας από προγράμματα που σχετίζονται με τις τέχνες.
Πάνω από δύο δεκαετίες τώρα έχει σημειωθεί μεγάλη αύξηση των ερευνών, τόσο ποιοτικών όσο και ποσοτικών, που μελετάνε τη θετική επίδραση των τεχνών στην υγεία και στην καθόλα ποιότητα ζωής παράλληλα με ανάπτυξη καλών πρακτικών σε όλο τον κόσμο. Πιο συγκεκριμένα, τρανό παράδειγμα ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (WHO) ο οποίος πολύ πρόσφατα, το 2019, εξέδωσε για την Ευρώπη την πιο εμπεριστατωμένη ανασκόπηση μέχρι σήμερα, ένα έντυπο 150 σελίδων όπου παρουσιάζονται πάνω από 3.000 μελέτες οι οποίες εστιάζουν στο ρόλο των τεχνών στη διαχείριση και στη θεραπεία ασθενειών αλλά και συνολικά στην προώθηση της υγείας καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής. Σε αυτή την αξιολόγηση καθορίζεται πολύ αναλυτικά το τι είναι τέχνη και τι εμπερικλείει, δίνεται ο ορισμός της υγείας, ενώ ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η σχηματική απεικόνιση της σύνδεσης μεταξύ αυτών των δύο. (1)
Προσεγγίζοντας λοιπόν το ρόλο των τεχνών στη διαμόρφωση αυτού που ονομάζουμε «ευ ζην», διαφαίνεται πως η ενασχόληση με αυτές μπορεί να βοηθήσει στη διατήρηση της ανεξαρτησίας και του ελέγχου, να ενδυναμώσει και να ενεργοποιήσει την περιέργεια και επιθυμία για ζωή. Ακόμη, μπορεί να ενισχύσει τη διάθεση για κοινωνικές επαφές και αλληλεπίδραση, καθώς και να δώσει αφορμές για την καθόλου ευκαταφρόνητη «αίσθηση ευχαρίστησης», κι έτσι να βελτιώσει συνολικά την ποιότητα της ζωής των ανθρώπων.
Ακολούθως, αφού σε προέκταση των υγιών ανθρώπων είναι και οι ανθεκτικές, βιώσιμες, υγιείς κοινωνίες, τα τελευταία χρόνια προτείνεται όλο και συχνότερα η προώθηση των τεχνών ως ένα βασικό μέσο για την εδραίωση τους. Πέρα λοιπόν από την ευρωστία και ευεξία, η κοινωνική ενσωμάτωση και η συνοχή, και κατά συνέπεια η ενδυνάμωση της κοινότητας, είναι κάποιοι ακόμη από τους στόχους των ειδικά σχεδιασμένων προγραμμάτων που συμπεριλαμβάνουν τις τέχνες με κάποιον τρόπο στην εφαρμογή τους.
Επιδιώκοντας λοιπόν μια αλλαγή στο ιατροκεντρικό μοντέλο που επικράτησε τον προηγούμενο αιώνα στον χώρο της υγείας, η θετική συμβολή των τεχνών μπορεί πλέον να στοχεύει στους παρακάτω τομείς:
- Στη φροντίδα των ασθενών
- Στους περιβάλλοντες χώρους της περίθαλψης
- Στην ενδυνάμωση και εκπαίδευση επαγγελματιών υγείας και φροντιστών
- Στην κοινωνική ευημερία
Παρακάτω αναφέρονται κάποια από τα βασικά πλεονεκτήματα που μπορεί να προκύψουν όταν ο χώρος της τέχνης συναντιέται με τον τομέα της υγείας:
- Όμορφα σχεδιασμένα περιβάλλοντα περίθαλψης δείχνουν λιγότερα ιδρυματικά και βελτιώνουν τη διάθεση των ασθενών, προσωπικού και επισκεπτών.
- Η τέχνη στα νοσοκομεία βελτιώνει την υγεία του ασθενή, τη θεραπεία και αποκατάστασή του.
- Η ψυχική και η νοητική ενδυνάμωση ασθενών μπορεί να επιτευχθεί μέσα από δημιουργικούς τρόπους έκφρασης.
- Παρεμβάσεις υποστήριξης μέσω τέχνης σε προσωπικό που δουλεύει σε δομές υγείας μπορεί να καλλιεργήσει περισσότερο συμπονετικούς, διαισθητικούς γιατρούς, νοσηλευτές και λοιπούς επαγγελματίες υγείας.
- Οι ασθενείς που συμπληρωματικά με τη φαρμακοθεραπεία τους συμμετέχουν σε δραστηριότητες καλλιτεχνικής έκφρασης ή θεραπείες μέσω της τέχνης εκδηλώνουν μειωμένη εξάρτηση από ηρεμιστικά, αντικαταθλιπτικά και λοιπά ψυχοτροπικά φάρμακα.
- Υπάρχουν παραδείγματα όπου υποστηρικτικά προγράμματα συναρτημένα με την τέχνη όχι μόνο αναδεικνύουν σημαντικά αποτελέσματα αλλά είναι και περισσότερο αποδοτικά από οικονομικής άποψης σε σχέση με θεραπευτικές αγωγές που βασίζονται σε παραδοσιακά βιοιατρικά μοντέλα.
- Αποδεδειγμένα, η συμβολή των τεχνών είναι σημαντική στη μείωση του πόνου, της χρόνιας κόπωσης και του στρες και άρα ενισχύει την ευρωστία των ανθρώπων.
- Οι δημιουργικές διεργασίες ενισχύουν την ανάπτυξη χαρακτηριστικών όπως η αυτοπεποίθηση και η αυτάρκεια καθώς και καλλιεργούν την ατομική και συλλογική ευθύνη που έχουμε για την βελτίωση και διατήρηση της υγείας μας.
- Ο άνθρωπος που παράγει είναι πιο ανθεκτικός ατομικά, αλλά και ως μέλος της κοινότητας και κατά συνέπεια οι κοινωνίες ενδυναμώνονται και γίνονται περισσότερο ανθεκτικές.
- Η συμμετοχή σε προγράμματα με αντικείμενο την τέχνη και τον πολιτισμό βοηθούν στον περιορισμό των κοινωνικών αποκλεισμών.
Συμπερασματικά, η συμβολή των τεχνών στο χώρο της υγείας είναι αξιοσημείωτη και το πεδίο ευρύ. Η πρόσβαση και η συμμετοχή σε δημιουργικές δραστηριότητες και στις τέχνες σε όλες τις φόρμες της είναι σημαντικά στοιχεία για τη συνολική υγεία και ευημερία των κοινωνιών και και των ατόμων που ζουν σε αυτές. Όποιο κι αν είναι το πλαίσιο και καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής το αντίκτυπο είναι άξιο προσοχής. Η συμβολή αυτή έχει ήδη αξιολογηθεί με διάφορους τρόπους και τα ευρήματα είναι σημαντικά. Για το λόγο αυτό με περισσότερη έρευνα, περισσότερα ποσοτικά αποτελέσματα και σε βάθος χρόνου η εδραίωση της χρησιμοποίησης των τεχνών μοιάζει μονόδρομος, τόσο στην πρόληψη όσο και στη θεραπεία στο χώρο της περίθαλψης.
Ολοκληρώνοντας λοιπόν θα ήθελα να επιστρέψω στην αρχική μου τοποθέτηση πως δηλαδή, η ενασχόληση με τις τέχνες προάγει την υγεία. Δεν θα ήθελα να παραλείψω να αναφερθώ πως σε περιόδους κρίσης, όπως αυτή που βιώνουμε τώρα σε παγκόσμιο επίπεδο, η επαφή με τις τέχνες, τουλάχιστον γι’ αυτούς που έχουν πρόσβαση σε αυτές, μπορεί να προσφέρει ανακούφιση και παρηγοριά, να λειτουργήσει ως βάλσαμο για τις ατραπούς της ψυχικής κατάστασης των ανθρώπων και να παίξει κεντρικό ρόλο στη διαχείριση του άγχους. Αν θυμηθούμε λίγο την περίοδο της καραντίνας, ποιος δεν άκουσε μουσική ή δεν παρακολούθησε διαδικτυακές συναυλίες, δεν είδε ταινίες και βιντεοσκοπημένες θεατρικές παραστάσεις, δεν επισκέφτηκε εικονικά μουσεία και γκαλερί, δεν ξανακοίταξε διάσημους πίνακες ζωγραφικής, δεν έκανε έστω μία κατασκευή με το παιδί του;
Η επαφή με τις τέχνες, η διέγερση της φαντασίας και οι λοιπές δημιουργικές διεργασίες μπορούν να προσφέρουν ευκαιρίες για να νιώσουμε καλύτερα, ευνοούν συνολικά την ευημερία, την ψυχική και πνευματική ισορροπία και είτε άμεσα είτε έμμεσα την υγεία. Το σημείο συνάντησης λοιπόν δεν είναι ένα, αλλά πολλά. Κι όπως είναι γραμμένο πάνω σε μια καρφίτσα που αγόρασα πριν χρόνια, ας κλείσω με την ευχή πως «στο μέλλον η τέχνη θα καταναλώνεται όπως τα χάπια»!
1. Σύνδεσμος για την ανασκόπηση του Π.Ο.Υ.: https://www.euro.who.int/en/media-centre/sections/press-releases/2019/can-you-dance-your-way-to-better-health-and-well-being-for-the-first-time,-who-studies-the-link-between-arts-and-health
