Την ιδιαίτερη αυτή περίοδο της καραντίνας ίσως έχουμε αναπολήσει κάπως παραπάνω στιγμές από το παρελθόν. Μπορεί να έχουμε ανατρέξει σε παλαιότερες φωτογραφίες από τα παιδικά μας χρόνια, από ταξίδια που έχουμε κάνει, από σημαντικά γεγονότα. Ίσως ακόμη έχουμε θυμηθεί προηγούμενες εμπειρίες και πιθανόν έχουμε αναλογιστεί τι μας λείπει περισσότερο, άρα και τι έχει μεγαλύτερη σημασία στη ζωή μας. Οι παππούδες και οι γιαγιάδες ίσως να νοστάλγησαν περισσότερο το παρελθόν, μπορεί να το είχαν και μεγαλύτερη ανάγκη, άλλωστε για αυτούς είναι πιο γνώριμο να θυμούνται τα παλιά…
Η αναπόληση είναι η πράξη της ανάκλησης αναμνήσεων και είναι μία φυσιολογική συνηθισμένη διαδικασία για τους περισσότερους ανθρώπους και σε όλες τις ηλικίες. Σε μεγαλύτερες ηλικίες που συνήθως ο κοινωνικός κύκλος στενεύει οι άνθρωποι συχνά μένουν μόνοι με τις μνήμες τους. Δεν είναι τυχαίο που αυτή τη περίοδο της κοινωνικής απομόνωσης υπήρξε μια έντονη τάση “επιστροφής στα παλιά” τόσο από νεότερους όσο και από μεγαλύτερους σε ηλικία ανθρώπους. Η αναπόληση είναι μια διαφορετική διαδικασία από αυτή της μνήμης, γιατί ενώ η μνήμη εξαρτάται από τις συνθήκες της φυσιολογίας του εγκεφάλου, η αναπόληση μοιάζει κάπως με επιστροφή στις “μνήμες της ψυχής μας” η οποία όπως θα δούμε παρακάτω μπορεί να εξελιχθεί σε μια διαδρομή θεραπευτική.
Βασικός στόχος του άρθρου είναι να παρουσιάσει τη Θεραπεία δια των Αναμνήσεων (Reminescence Therapy). Πρόκειται για μία μέθοδο η οποία έχει βασιστεί κυρίως στη θεωρία “Life Review Therapy” του Ψυχιάτρου Robert Butler (1963), ο οποίος υποστήριζε πως για τους ηλικιωμένους η αναδρομή στο παρελθόν μπορεί να είναι μια θεραπευτική διαδικασία (1). Επίσης ο ψυχολόγος Erik Erikson στα τέλη της δεκαετίας του ’50 είχε αναφερθεί στο όγδοο και τελευταίο στάδιο της ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης του ανθρώπου, ως εκείνο κατά το οποίο ο άνθρωπος είναι σημαντικό να κάνει μια ανασκόπηση της ζωής του πριν πεθάνει. Η εν λόγω θεραπεία λοιπόν απευθύνεται κυρίως σε ανθρώπους μεγαλύτερης ηλικίας και μπορεί να κάνει χρήση όλων των αισθήσεων για την ανάδειξη μνημών. Η επανασυλλογή και το μοίρασμα των αναμνήσεων μπορεί να αποδειχτεί μια ιδιαίτερα ανακουφιστική, οργανωμένη και δομημένη εμπειρία. Μέσα από οπτικά, ακουστικά, γευστικά ερεθίσματα, μέσω της αφής και της όσφρησης μπορούν να ανασυρθούν μνήμες, δίνοντας αφορμές για παρηγορητικές, θεραπευτικές συζητήσεις. Η πρόσβαση σε φωτογραφίες, φωτογραφικά άλμπουμ και προσωπικά αντικείμενα είναι συνήθως ευκολότερη και είναι αυτά που χρησιμοποιούνται πιο συχνά ως μέσα για μια αναδρομή πίσω στα σημαντικά γεγονότα.
Ακόμη, άνθρωποι που αντιμετωπίζουν ήπιες διαταραχές στη μνήμη τους, νόσο Alzheimer ή άλλου τύπου άνοια μπορούν να επωφεληθούν από αυτήν τη μέθοδο. Στους ανθρώπους αυτούς που βρίσκονται σε πιο ευάλωτη θέση η μνήμη των πρόσφατων γεγονότων είναι αυτή που πρώτη παρουσιάζει τις μεγαλύτερες δυσκολίες. Η ενίσχυση λοιπόν της μακροπρόθεσμης μνήμης είναι ένας τρόπος να έρχονται σ’ επαφή με τη «χαμένη ταυτότητα εαυτού» και να αντλούν ικανοποίηση από τη διαδικασία. Επίσης, οι άνθρωποι που αντιμετωπίζουν άνοια βρίσκονται κατά κύριο λόγο σε μια παθητική θέση όπου δέχονται οδηγίες σχεδόν για τα πάντα. Το να τους δίνεται λοιπόν ο λόγος και να τοποθετούνται σε μια ενεργητική θέση αφηγούμενοι ιστορίες από τη ζωή τους μπορεί να τους προσδώσει κίνητρο και αξία. Η διεθνής βιβλιογραφία επισημαίνει τη χρησιμότητα της θεραπείας δι’ Αναμνήσεων σ’ ένα πλαίσιο μη φαρμακευτικής παρέμβασης που συνοδεύει την αγωγή ενός ασθενή που πάσχει από κάποιον τύπο άνοιας (2).
Η εφαρμογή της μεθόδου μπορεί να γίνει τόσο σε ατομικό όσο και σε ομαδικό πλαίσιο. Ατομικά μπορεί να λειτουργήσει ως μια αναδρομή στο παρελθόν η οποία μπορεί να υπενθυμίσει, να αξιολογήσει και να αναδείξει εμπειρίες, όπου στο σήμερα μπορούν να δημιουργήσουν ένα αίσθημα ολότητας, πληρότητας και προσωπικής ταυτότητας. Ένας συντονιστής, εκτός από την αγάπη του για τη συγκεκριμένη πληθυσμιακή ομάδα, χρειάζεται να είναι κατάλληλα εκπαιδευμένος, να έχει κάποια βασικά χαρακτηριστικά και να έχει αναπτύξει ειδικές δεξιότητες απαραίτητες στην εφαρμογή της μεθόδου αυτής. Μέσα από παραδείγματα καλών πρακτικών αναφέρονται ως πιο σημαντικά χαρακτηριστικά η ενεργητική ακρόαση, η εχεμύθεια, η περιέργεια, η ευαισθητοποίηση, η ενσυναίσθηση, η καλή μνήμη, η αίσθηση του χιούμορ, η προσαρμοστικότητα, η ευελιξία και η φαντασία.
Ομαδικά μέσα από οργανωμένες δραστηριότητες άνθρωποι κοντινής ηλικίας έχουν την ευκαιρία να μοιραστούν μνήμες, να γνωριστούν και να δημιουργήσουν καινούργιες φιλίες. Σε ομαδικού τύπου παρεμβάσεις, κάποιες επιπλέον προϋποθέσεις είναι σημαντικό να λαμβάνονται υπόψιν από τον συντονιστή, όπως η καλή προετοιμασία και η οργανωτικότητα, η σαφήνεια στις οδηγίες, η δημοκρατική προσέγγιση, η δημιουργία ενός κλίματος εμπιστοσύνης, καθώς και ειδικές γνώσεις σχετικά με τη δυναμική των ομάδων αλλά και την εξατομικευμένη φροντίδα.
Τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότερο αξιολογούνται ως σημαντικά τα πλεονεκτήματα της Θεραπείας δι’ Αναμνήσεων στην υγεία και στην κοινωνική ευημερία αυτής της ευάλωτης ομάδας ανθρώπων. Παρακάτω παρατίθεται μια συγκεντρωτική λίστα που αναδεικνύει τη χρησιμότητα της συγκεκριμένης θεραπείας:
¤ Διαμόρφωση αίσθησης ταυτότητας – Η δυνατότητα του μοιράσματος εμπειριών ζωής και η αλληλεπίδραση σ’ ένα υποστηρικτικό περιβάλλον ενισχύει το αίσθημα της ταυτότητας και της γνώσης του εαυτού. Επίσης βοηθάει τους ανθρώπους να ενσωματώσουν τα διαφορετικά κομμάτια της ζωής τους σε μία σημαντική ολότητα.
¤ Αντιμετώπιση της κοινωνικής απομόνωσης – Η απώλεια συντρόφων και στενών φίλων μεγαλώνοντας μπορεί να οδηγήσει σε απόσυρση. Η ένταξη κάποιου σ΄έναν τέτοιο τύπο θεραπείας μπορεί να προσφέρει την ευκαιρία συμμετοχής σε μια ομάδα που μοιράζεται κοινές εμπειρίες ζωής.
¤ Δημιουργία φίλων – Η ευχάριστη επαφή με άλλους ανθρώπους της ίδιας γενιάς που μοιράζονται μνήμες από το παρελθόν μπορεί να δημιουργήσει τη βάση για καινούργιες φιλίες στο παρόν.
¤ Ενίσχυση της αυτοεκτίμησης – Στην αναπόληση ο καθένας είναι ο “ειδικός” της δικής του ζωής και αναγνωρίζεται η ικανότητα του να μεταφέρει τη δική του μοναδική εμπειρία ζωής.
¤ Ενεργοποίηση – Η συμμετοχή σε μια ομάδα που μοιράζεται αναμνήσεις μπορεί να ξυπνήσει πολύ παλιές και “ξεχασμένες” εμπειρίες. Αυτές αποτελούν μέρος μιας προσωπικής ιστορίας και η επαναφορά τους στη μνήμη μπορεί να αποδειχτεί μια ευχάριστη διαδικασία.
¤ Ψυχική ανακούφιση – Σε περίπτωση που οι αποσυρόμενες μνήμες είναι επώδυνες μπορεί να φανεί πολύ βοηθητικό να βρεθούν άλλοι που μοιράζονται παρόμοια συναισθήματα.
¤ Ανάπτυξη της δημιουργικότητας – Ενθαρρύνοντας τους ανθρώπους να διερευνούν τις μνήμες τους μέσα από διαφορετικές δραστηριότητες εξελίσσεται μια ευχάριστη παραγωγική διαδικασία που τους κάνει να νιώθουν δημιουργικοί.
¤ Ψυχική ενδυνάμωση – Όταν η Θεραπεία δι’ Αναμνήσεων απευθύνεται στην ευάλωτη ομάδα των ασθενών με άνοια μπορεί να ενισχύσει το αίσθημα της αυτοπεποίθησης και της ανεξαρτησίας εστιάζοντας στις δυνατότητες τους και δημιουργώντας ευκαιρίες για επιτυχημένες προσπάθειες.
¤ Ένταξη στην κοινότητα – Το να μοιράζεται ένας άνθρωπος αναμνήσεις με άλλους που έχουν κοινό παρελθόν ενεργοποιεί μια έντονη αίσθηση του ανήκειν στην κοινότητα και την αναγνώριση του ως σημαντικός μέσα σ’ αυτήν.
¤ Κοινωνική ενσωμάτωση – Η αναπόληση και το μοίρασμα αναμνήσεων είναι ένας τρόπος να αγκαλιαστεί η διαφορετικότητα. Φέρνοντας κοντά ανθρώπους διαφορετικής φυλής, κουλτούρας, θρησκείας για να ανταλλάξουν εμπειρίες ζωής καλλιεργείται συνοχή στην κοινότητα.
¤ Δημιουργία αίσθησης ιστορίας – Το να μοιράζεται κάποιος ιστορίες με άλλους της ίδιας γενιάς αλλά και με νεότερους βοηθάει στην ανάπτυξη μιας αίσθησης εαυτού ως μέρος ενός συλλογικού κοινωνικού και ιστορικού γίγνεσθαι.
Η αξία λοιπόν του συγκεκριμένου τύπου παρέμβασης σε αυτές τις πληθυσμιακές ομάδες αναδεικνύεται εκτενώς παραπάνω αλλά και μέσα από τη σχετική πλούσια βιβλιογραφία. Σ’ ένα βάθος πολλών χρόνων παρατηρείται σημαντική ανάπτυξη στην χρήση της Θεραπείας δι’ Αναμνήσεων σε ηλικιωμένους καθώς και σε ανθρώπους που αντιμετωπίζουν ήπιες ή πιο σοβαρές δυσκολίες με τη μνήμη τους.
Ωστόσο μέσα από μια δική μου οπτική, θα ήθελα ολοκληρώνοντας να αναφέρω γιατί πιστεύω πως αναδρομές στο παρελθόν μπορεί να λειτουργούν ανακουφιστικά σε ανθρώπους όλων των ηλικιών, ιδιαιτέρως κατά τη διάρκεια αυτής της δύσκολης περιόδου που διανύουμε. Είναι πιθανό αρκετοί από εμάς να αισθανόμαστε κάπως “χαμένοι” και αποδυναμωμένοι λόγω της ανασφάλειας που βιώνουμε τελευταία. Ακόμη, φυσιολογικά μπορεί να έχουμε τάσεις φυγής από το εδώ και τώρα κι έντονο αίσθημα νοσταλγίας. Επειδή όμως το παρελθόν μας ανήκει, μπορεί και μας δίνει μια αίσθηση βεβαιότητας και δύναμης, την οποία έχουμε ανάγκη αυτό το διάστημα που δεν ελέγχουμε ως συνήθως τη ζωής μας. Κατά κύριο λόγο η ανάκληση αναμνήσεων μας προκαλεί μια ευχάριστη αίσθηση, ενώ όταν δεν μας διαπερνούν συναισθήματα ευφορίας, η αναπόληση μπορεί να μας προκαλέσει μια ελαφριά μελαγχολία. Σε κάθε περίπτωση η ενθύμηση στιγμών από τη ζωή μας ενισχύει το αίσθημα της ταυτότητας και της γνώσης του εαυτού μας και προσωπικά θα πρότεινα να εμπιστευτούμε αυτή τη διαδικασία γιατί ενδεχομένως να είναι ιαματική…
(1) Bluck S. & Levine L. (1998) Reminiscence as autobiographical memory: a catalyst for reminiscence theory development.
DOI: https://doi.org/10.1017/S0144686X9800686
(2) Cuevas P. et al. (2020) Reminiscence therapy for older adults with Alzheimer’s disease: A literature review.
https://doi.org/10.1111/inm.12692
Kim, E. et al. (2020) Evidence-based practice recommendations for working with individuals with dementia: group reminiscence therapy.
https://go.gale.com/ps/anonymous?id=GALE%7CA151704911&sid=googleScholar&v=2.1&it=r&linkaccess=abs&issn=10651438&p=HRCA&sw=w
Woods B. et al. (2018) Reminiscence therapy for dementia.
DOI: 10.1002/14651858.CD001120.pub3.
HaeKyung Jo & Eunju Song Assistant Professor (2015) The Effect of Reminiscence Therapy on Depression, Quality of Life, Ego-Integrity, Social Behavior Function, and Activies of Daily Living in Elderly Patients With Mild Dementia.
DOI: 10.1080/03601277.2014.899830
Klever S. (2013) Reminiscence therapy: Finding meaning in memories.
http://journals.lww.com/nursing/Fulltext/2013/04000/Reminiscence_therapy__Finding_meaning_in_memories.11.aspx
Subramaniam P. & Woods B. (2012) The impact of individual reminiscence therapy for people with dementia: systematic review.
DOI: 10.1586/ern.12.35
Pinquart M. & Forstmeier S. (2012) Effects of reminiscence interventions on psychosocial outcomes: A meta-analysis.
DOI: 10.1080/13607863.2011.651434
Woods B. et al. (2005) Reminiscence therapy for dementia.
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15846613
Brooker D. & Duce L. (2000) Wellbeing and activity in dementia: A comparison of group reminiscence therapy, structured goal-directed group activity and unstructured time.
https://doi.org/10.1080/713649967
